حنا و خواص فوق العاده ی ای گیاه

حنا با نام علمی (Lawsonia inermis) گياهي صنعتي است كه از برگهاي خشك آن در توليد رنگهاي نارنجي، قرمز و قهوه اي استفاده مي شود و حدوداً داراي 5/ 1- 5/ 0 درصد ماده رنگي لاوسون است. اين گياه داراي برگهاي معطر بيضي شكل و گلهاي خوشه اي سفيد تا گلي رنگ بسيار معطر و خوشبو است و از برگهاي آن براي توليد رنگهاي آرايشي – بهداشتي، مصارف دارويي و نيز توليد رنگهاي ثابت صنعتي استفاده مي شود. حنا گياهي چند ساله و مقاوم به خشكي بوده و سازگار با مناطق گرم و خشك است و در مناطقي با دماي 30 تا 35 درجه سانتي گراد در تابستان و باران ساليانه 2/ 0 تا 2/ 4 متر و PH خاك 8- 3/ 4 رشد مي كند. كشت آن بيشتر در زمينهاي شني و رسي كه با كود حاصلخيز شده باشند انجام مي شود. حنا در مناطق گرم به صورت درختچه ولي در نواحي معتدله به صورت علفي مي رويد.

تاريخچه

حنا از گذشته دور شناخته شده و به گفته برخي محققين در بعضي مناطق از قبيل آفريقا، نواحي غربي هند، عربستان، فرانسه، مصر، تونس و ليبي كشت مي گرديده است. در ايران نيز در مناطق كرمان، جيرفت، بندرعباس، ميناب و رودان كشت آن رواج دارد. اكثر مورخين وگياه شناسان مبدأ حنا را عربستان دانسته اند در حالي كه دوكاندول دانشمند فرانسوي منشاء آن را در ايران مي داند. وي معتقد است كه حنا از ايران به آفريقا و هند شرقي برده شده است ولي در زمان آريائي لغتي براي آن يافت نگرديده است.

برگ های زیبا و خوشبوی حنا

مشخصات گیاهشناسی

حنا گياهي درختچه اي با ارتفاع 2- 5/ 2 متر و چوبی سخت است كه شاخه هاي آن متقابل، استوانه اي اغلب خاردار و باريك هستند. برگهاي آن كامل، فاقد برگچه، بيضي شكل و نوك تيز بوده و داراي دمبرگ كوتاه و نوك تيز مي باشد. پهنك برگ آن در كناره غالباً پيچ خورده و به سمت پايين است. ريشه حنا به رنگ قرمز تيره داراي طعمي تلخ مي باشد كه در طب از آن استفاده مي شود. گل آذين حنا به صورت انتهايي و خوشه با گلهايی كوچك ، خوشبو ، مجتمع و به رنگ سفيد مايل به خاكستري است كه در بعضي نژادها به رنگ سرخ نيز ديده شده است.

گل حنا داراي 4 كاسبرگ آزاد با دو غده و 4 گلبرگ با 1 غده در محل اتصال هر گلبرگ به نهنج و 8 پرچم است كه هر دوتاي آن مقابل يك كاسبرگها قرار گرفته اند. گاهي داراي 4 پرچم و بندرت داراي 9 تا 12 پرچم مي باشد كه در اين صورت هر پرچم جمع شده در برابر يك كاسبرگ قرار م يگيرد. تخمدان داراي 2 يا چند حفره بوده كه در هريك 2 يا تعداد بيشتري دانه موجود است. دانه ها سياه رنگ و گاهي سياه مايل به قرمز ديده مي شوند كه عموماً نيزه اي شكل هستند و به شكل هرمهاي مثلث القاعده قرار گرفته اند.

شرايط مطلوب رشد و نمو گياه حنا

حنا گياهي است كه دوره زندگي طولاني دارد و تا مدت 50 سال در زمين باقي مي ماند. لازمه اين دوام اين است كه خاك زراعي بايستي عميق بوده و قابليت نفوذپذيري خوبي داشته باشد كه ريشه گياه بتواند در طي اين دوران به راحتي در خاك نفوذ كرده و مود غذايي مورد نياز خود را جذب نمايد

اگرچه حنا به شرايط آب و هوايي گرم و خشك تا حدودي سازگاري دارد ولي كشت اين گياه در مناطقي كه داراي تغييرات زياد درجه حرارت ، وزش بادهاي شديد و همچنين درجه حرارتهاي بسيار بالاست با كاهش عملكرد مواجه مي شود.

آماده سازي زمين

به طور كلي كاشت حنا در اراضي شني- رسي كه از لحاظ مواد غذايي و صفات فيزيكي خاك مناسب است توصيه مي شود البته در خاكهاي رسي خالص به علت سله بستن و در خاكهاي شني خالص به علت كافي نبودن مواد غذايي كافي نياز به اصلاح بافت خاك از طريق دادن كودهاي نباتي و حيواني است كه در صورت اصلاح بافت خاك مي توان به كشت حنا مبادرت ورزيد. به دليل چند ساله بودن گياه حنا ،تهيه زمين اصلي بايد با دقت زياد انجام گيرد. براي اين منظور در پائيز زمين را شخم عميق زده و در زمستان به حال خود نگه مي دارند.

به منظور بهبود خواص فيزيكي و حفظ رطوبت خاك و نفوذ بهتر ريشه ، در سال اول كاشت حدود 8 تن كود حيواني در هر هكتار مصرف مي شود كه نصف آن را در ارديبهشت ماه و نصف ديگر را در مرداد ماه به زمين مي دهند. اين ميزان در سالهاي بعدي به ميزان 15 – 10 تن در هكتار مي رسد كه يك سوم آن در ارديبهشت ماه و دو سوم باقي مانده در مردادماه به مصرف مي رسد . براي بالابردن كميت و كيفيت محصول 150 – 100 كيلوگرم در هكتار كود ازته در خردادماه نيز توصيه مي شود. زمينهاي شور و قليايي براي كشت گياه حنا مناسب نيست و خاك آن بايد از نفوذ پذیری زیادی برخوردار باشد.

روش هاي ازدياد حنا

حنا به سه طريق زياد مي شود.

1- ازدياد به وسيله بذر كه در نواحي جنوبي ايران به خصوص در كرمان معمول است.

2-  ازدياد به وسيله شاخه خوابانيدن كه در مراكش معمول است.

3-  ازدياد به وسيله قلمه يا پاجوش كه اين روش به علت نياز به نيروي كارگري زياد مقرون به صرفه نيست.

انواع زراعت حنا

زراعت حنا به سه روش انجام مي گيرد.

 كشت بذر در زمين اصلي

به منظور جذب آب و فعال شدن هورمون هاي موجود در بذر جهت خروج آسانتر گياهچه، بذور را خيس مي كنند. در ادامه جوي و پشته هايي به فواصل 50 سانتيمتر در زمين ايجاد و بذر را مستقيماً روي خطوط طرفين پشته ها مي كارند. وقتي رشد بوته ها به حد نشاء رسيد آنها را به گونه اي تنك مي كنند كه در هر 35 – 30 سانتيمتر يك بوته سالم و قوي باقي بماند. به دليل عدم امكان توليد بذر براي توليد گياهاني قوي از يكسو و نياز به حدود 80 – 60 كيلوگرم بذر در هكتاراز سوي ديگر، استفاده از اين روش بجز در مواردي كه امكانات و هزينه محدود باشد توصيه نمي شود.

 كشت قلمه كاري پا جوش كاري

در اين روش قلمه ها و يا پاجوش ها را از بوته هاي قديمي جدا مي كنند. طول قلمه ها بايستي بين 35 – 30 سانتيمتر بوده و بايد قوي و داراي جوانه هاي سالمي باشند و از خراش دادن پوست پايين قلمه خودداري شود. سپس دراوايل بهار قلمه ها را روي خطوط موازي و در زمين اصلي به گونه اي مي كارند كه يك سوم از طول قلمه در زمين فرو رود. فاصله خطوط را 60 سانتيمتر و فاصله بوته ها از يكديگر را 30 سانتيمتر در نظر مي گيرند.

 كشت بذر در خزانه و سپس انتقال آنها به زمين اصلي

جهت برداشت محصول مرغوب و ازدياد و طول عمر مزرعه حنا و همچنين بالا بردن كيفيت و كميت محصول در مناطق حناكاري ابتدا بذر حنا را در خزانه كشت و سپس نهال ها را به زمين اصلي منتقل مي كنند.

آبياري

آبياري زمين اصلي و نشأ كاري بايستي هر روزه انجام گيرد تا نشاها كاملا سبز شوند و اين دوره بسته به شرايط جوي (سردي و گرمي هوا ) 10 تا 15 روز طول ميكشد. پس از سبز شدن نهالها، آبياري به 6 تا 7 روز يكبار تقليل پيدا كرده و تا زمان اولين برداشت محصول ادامه مي يابد در اين مرحله حنا به آب زيادي نياز داشته و در صورت كمبود آب ، برگها به زردي مي گرايد .

داشت حنا

از جمله اقدامات مهم در زمان داشت انجام عمل هرس است. در بهار همزمان با ظهور جوانه هاي جديد سرشاخه هاي سال قبل را هرس كرده تا جوانه هاي بيشتري ظاهر شده و محصولي با كيفيت به دست آيد. وجين مزرعه حنا نيز از اهميت خاصي برخوردار است چرا كه اين اقدام در افزايش راندمان محصول و كيفيت آن نقش عمده اي داشته و انجام آن توصيه مي شود . براي رشد و نمو بهتر گياه حنا، به هم زدن خاك سطحي مزرعه لازم است البته اين شخم نبايد عميق باشد چرا كه به ريشه گياه صدمه وارد مي گردد.

حنا معمولاً در مقابل تغييرات جوي حساس است به گونه اي كه در اثر تغييرات درجه حرارت برگهاي آن تغيير رنگ داده و سفيد مي شوند. همچنين حنا در مقابل سرماي زياد نيز مقاوم نبوده و سرما باعث از بين رفتن ريشه آن مي شود. انجام آبياري در مواقعي كه هوا شديداً گرم است باعث پژمرده شدن گياه مي شود لذا بايستي از آبياري مزرعه در اين مواقع خودداري شود. علاوه بر اين مزرعه حنا به بادهاي شديد حساس است بنابراين در مناطق بادخيز براي كاهش خسارت به مزرعه ، استفاده از باد شكن ضروري است.

بذرگيري از مزرعه حنا

بذرگيري عمل بسيار مهمي در زراعت حنا به شمار مي آيد زيرا در كشت خزانه بذر زيادي مورد نياز است. بذرگيري حنا در دو چين صورت مي گيرد كه در چين اول ميزان بذر 10 تا 15 درصد بيشتر از چين دوم بوده و توليد آن به حدود 150 تا 200 كيلوگرم در هكتار م يرسد كه علت اصلي كاهش توليد بذر در چين دوم ، مواجه شدن با فصل سرما و بارندگي است . براي برداشت بايستي كپسولهاي حاوي بذر را بوسيله قيچي جدا كرده، كوبيده و الك كرده و با استفاده از نيروي باد بذر خالص را استخراج نمود.

آفات، بيماريها و علفهاي هرز حنا

از آفات مهم حنا ميتوان به شته و عسلك حنا اشاره كرد كه در صورت طغيان اين آفات، میتوان از مبارزه ی بیولوژیک یا مبارزه شيميايي با مشورت كارشناسان كشاورزي استفاده کرد. يكي از مشكلات عمده مزارع حنا انگل سس است كه موجب آلودگي مزارع حنا در سطح وسيع مي شود بطوريكه اين آلودگي گاهاً به 80 تا 90 درصد مي رسد. بذر انگل سس در اوايل فروردين ماه جوانه زده و به فاصله دو هفته شروع به رشد مي كند و اوايل ارديبهشت ماه توليد گل نموده و اوايل خرداد ماه توليد بذر مي نمايد.

اين انگل در اوايل فروردين ماه همزمان با رشد و سبز شدن درختچه حنا جوانه مي زند و با پيچيدن به دور گياه سبب اختلال در رويش و در نهايت كاهش كميت و كيفيت محصول شده و در موارد شديد تراكم رشته هاي پيچيده به دور گياه به حدي زياد است كه باعث ضعف، خفگي و خشك شدن گياه مي شود. معمولاً حداكثر خسارت انگل در اواخر تير ماه و همزمان با برداشت اول محصول ايجاد مي شود. براي مقابله با اين انگل مبارزه شيميايي و مكانيكي به صورت توأم موثر مي باشد. از ديگرعلفهاي هرز غالب مزارع حنا مي توان به مرغ، اويارسلام و خارشتر اشاره كرد.

برداشت محصول

زمان و نحوه برداشت صحيح محصول در كيفيت و كميت حناي توليدي موثر بوده و معمولاً برداشت محصول در سال اول دو نوبت به ترتيب در اواخر تيرماه و در آبانماه صورت مي گيرد. از سال دوم تعداد چينهاي ساليانه به سه مرتبه افزايش يافته و به ترتيب در تيرماه، شهريور ماه و نيمه دوم آبان ماه انجام مي شود. برگهاي چيده شده حنا را خشك و از چوب جدا نموده و آنها را جمع آوري و به كارگاه هاي حناسايي منتقل مي كنند. متوسط توليد محصول حنا 1500 تا 2500 كيلوگرم در هكتار است كه بيشتر مربوط به چين اول بوده و معمولاً ميزان برداشت در چين هاي دوم و سوم كمتر است .

موارد استفاده حنا

قسمتهاي مختلف حنا در موارد گوناگون از قبيل عطر سازي، رنگ سازي، سبد بافي و طب مورد استفاده قرار مي گيرد.

استفاده از حنا براي انسان

كاربرد از حنا از زمان هاي خيلي دور در مشرق زمين معمول بوده است. استفاده از حنا براي رنگ كردن مو و دست و پا در مصر قديم سابقه طولاني دارد. در كنار موميايي هاي قديمي مصر شاخه هاي حنا هنوز باقيست. دست و پاي موميايي هاي مصري رنگي است و بسياري از محققين اين رنگها را از حنا مي دانند. در نقاشيهاي مصر قديم رنگ حنا كاملاً تشخيص داده شده است. حنا اساس تعداد زيادي از رنگهاي سياه براي رنگ كردن مو است كه اين روش تهيه رنگ، در فرانسه رواج دارد و بر حسب تركيب با مواد مختلف نباتي و آلي رنگ هاي متفاوتي به دست مي آيد. در تونس براي حصول رنگي بهتر، خميري از حنا را با جوهر ليمو مالش داده و مدتي به حال خود باقي مي گذارند تا اكسيده شود و سپس مورد استفاده قرار مي دهند.

استفاده حنا در پزشكي

در هند و چين از برگهاي حنا براي معالجه جزام، يرقان و شوره سر استفاده م يشود. دم كرده برگهاي حنا براي نرم كردن سينه و برونشيت نافع بوده و در معالجه ناراحتي هاي پوستي نيز كاربرد دارد. از جوشاندن برگهاي آن براي رفع پيله دندان استفاده مي شود. حنا بواسطه داشتن مقداري تانن پوست را سفت كرده و تبخير آن را كاهش مي دهد و گلهاي آن به خواب آور بودن معروفند. ابن سينا نوشته است كه جوشانده برگ حنا براي علاج التهابات و سوختگي هاي آتش و زخمهاي دهان و لثه كاربرد دارد و در رفع دردهاي عصبي و علاج شكستگي استخوان ها مفيد است.

حنا براي رفع عرق و بوي بد پا بسيار موثر است و براي تقويت پوست و ضد عفوني كردن آن فوق العاده اثر بخش است. به همين جهت در كشورهاي شرقي از حنا براي توليد صابون استفاده مي كنند.

استفاده زينتي حنا

اين گياه در كشور مصر به علت داشتن گلهاي زيبا و معطر در باغچه هاي منازل كشت مي گردد.

 استفاده در عطرسازي

در مصر از تقطير گلهاي حنا عطري بدست مي آيد كه بسيار قوي بوده و استفاده از آن در قوم بني اسرائيل بسيار معمول بوده است. در قبرس نيز تهيه عطر از حنا رواج دارد.

 استفاده در رنگرزي

حنا به دليل تولید رنگ، در صنعت نيز مورد استفاده قرار مي گيرد. پودر حنا اگر در آب بجوشد رنگ زرد قهوه اي توليد مي كند و  در صورتي كه كمي مواد قليايي به آن اضافه گردد رنگ حاصله تيره تر شده و به رنگ قرمز تيره در خواهد آمد. اگر از ساقه حنا براي صنعت رنگرزي استفاده شود رنگ حاصله قرمز خواهد بود.

استفاده در رنگرزي پوست و پشم

مي دانيم كه در اكثر نباتات تانوئيدها به مقدار كم و بيش وجود دارند كه با ژلاتين پوست تركيب شده و تشكيل موادي مي دهند كه از فاسد شدن پوست جلوگيري مي كند. اين موضوع در دباغي كاربرد دارد.  بخاطر وجود تانن در حنا، رنگی که روی پوست و مو باقی میماند نسبتا بادوام است. گرد حنا نيز در دباغي استفاده م يشود كه رنگ حاصله از آن سبز مايل به قرمز است. البته اين رنگ زياد پايدار نبوده و در مجاورت هوا و نور از بين مي رود. همچنين حنا را براي رنگ كردن پشم و ابريشم بكار مي برند و رنگ سرخ حنايي حاصل مي شود. از تركيب حنا با زاج و اكسيد فرو رنگهاي مختلفي بدست مي آيد.

 استفاده حنا در رنگ حيوانات

در عربستان يال و دم اسبها را با حنا رنگ مي كنند در ايران نيز به عنوان زينت پشت و پهلوي گوسفندان را گاهي با حنا رنگ مي نمايند.

ترکیبات شيميايي موجود در حنا

برخي تركيبات شيميايي اندازه گيري شده در برگ حنا عبارتند از:

تانن 8/ 7درصد ، مقدار آب در دماي 100 تا 105 درجه سانتيگراد، 67/10 درصد ، مواد چرب 04 / 6 درصد ، سلولز خام 51 / 10 درصد ، مواد ازته 25 / 13 درصد، خاكستر 64 / 8درصد ، مواد غير ازته قابل استخراج5/89 درصد ، اسانسها 2/ 1درصد ، رزينها 5/ 4درصد ، لاوزويين 2/ 1 درصد ، قند هيدروليز شده 25 / 14 درصد ، قند احياء شده 14 / 4درصد و مواد رنگي 2درصد.

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد حنا می توانید به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه فرمایید.

گردآوری: حاتمی

کلمات کلیدی: حنا، کاشت، داشت، برداشت، ترکیبات موثر

منابع :

1-  زرگري، علي. 1370 ، گياهان داروئي، جلد دوم، انتشارات دانشگاه تهران.

2-  ميرحيدر، حسين. 1368 ، معارف گياهي، جلد دوم، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي.

3-  ابن سينا، حسين بن عبدالله. 1383 ، قانون، انتشارات دانشگاه علوم پزشكي ايران، موسسه مطالعات تاريخ پزشكي، طب اسلامي و مكمل.

4-  نفيسي، علي اكبر. 1383 ، پزشكي نامه (ناظم الاطبا و تحفته الصالحين)،انتشارات دانشگاه علوم پزشكي ايران، موسسه مطالعات تاريخ پزشكي، طب اسلامي و مكمل.