روش برداشت و خشک کردن گل گاوزبان

گل گاوزبان ایرانی، گیاهی علفی پایا، دو یا چند ساله، به ارتفاع ۶۰-۳۰ سانتی متر و تاج پوشش ساقه گل دهنده ۸۰-۹۰ سانتی متر است. این گیاه دارای ریشه نیمه غده ای است که به طور عمودی تا عمق ۷۰-۳۰ سانتی متر در خاک فرو می رود. سطح این گیاه پوشیده از کرکهای نرم و سفید و منشعب است که روی برگ ها به حالت خوابیده قرار دارد و در سایر قسمت ها به صورت افراشته و مخلوط با کرک های کوتاه و متراکم است. جام گل، استکانی باریک، قیفی یا لوله ای شکل است که قسمت لوله ای بلند به تدریج به طرف بالا شیپوری شکل شده و به رنگ قرمز ارغوانی و در انتهای ساقه قرار دارد.

خواص دارویی گل گاوزبان

از سرشاخه های گل دار، برگ ها و گل گیاه گاوزبان برای مصارف طبی استفاده می شود. مواد مؤثره در گل گاوزبان شامل فلاونوئیدها (۱۵ درصد)، رنگ دانه آنتوسیانین (۱۳ درصد)، ترکیبات فنلی، تانن، موسیلاژ، مواد قندی و مقدار کمی آلكالوئيد است. گل گاو زبان همچنین حاوی مقادیر قابل توجهی از مواد معدنی نظیر سدیم و به ویژه پتاسیم است. مقدار پتاسیم دم کرده گل گاوزبان به ۵۲۰ میلی گرم در لیتر می رسد. گل گاو زبان به عنوان مدر، مسکن و معرق بوده و در درمان روماتیسم، بیماری های قلبی، بیماری های مغزی، افسردگی، سرماخوردگی، سرفه و جلو گیری از التهاب و سوزش کلیه و مجاری ادرار استفاده می شود. جویدن برگ تازه این گیاه در درمان جوش های چرکی دهان مؤثر بوده و دم کرده آن برای تنگی نفس مفید است.

گیاه گاوزبان، خواب آور، رفع کننده اضطراب و تپش قلب بوده و سبب باز شدن رگهای بدن و رقیق شدن خون می شود. این گیاه سیستم دفاعی و ایمنی بدن را تقویت کرده و در گذشته از آن در درمان یرقان، دیابت، خارش های پوستی و کچلی استفاده می کردند. البته باید توجه داشت که هر چند گل گاوزبان دارای خواص درمانی زیادی است ولی نباید از آن به عنوان جایگزین داروهای تجویز شده توسط پزشکان استفاده کرد. در مصرف این گیاه نیز باید اعتدال را رعایت کرد زیرا مصرف مداوم آن اثر سمیت بر کبد را دارد. همچنین به دلیل وجود ترکیبات آلكالوئیدی از خانواده پیرولیزیدین در گاوزبان، مصرف آن در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی شود.

برای مشاهده بذر گیاهان دارویی اینجا کلیک کنید.

گاوزبان پر از گل

تولید و برداشت گل گاو زبان

گیاه گاو زبان ایرانی می تواند ۸-۷ سال رشد و نمو داشته باشد. عملکرد گیاه گاوزبان در سال اول کم است و به تدریج افزایش می‌یابد به طوری که بیشترین بازده گیاه در سال های 3 و 4 رشد است که بیشترین میزان گل تولید می کند. از سال پنجم به بعد مجددا عملکرد گیاه کاهش می یابد. میزان عملکرد گاو زبان ایرانی در شرایط آبیاری کافی، ۹۰۰۰-۳۰۰۰ کیلو گرم گل تازه در هکتار گزارش شده است. ولی در شرایط خودرو، متوسط عملکرد این گیاه از۹۰۰ – ۱۲۰۰ کیلوگرم گل تازه در هکتار فراتر نمی رود. گل های مرغوب، گل هایی با دم سفید و گلبرگ های بنفش هستند. برداشت گل گاو زبان، کاری پر زحمت و هزینه بر است. برداشت گل گاوزبان بسته به منطقه تولید، از اوایل اردیبهشت ماه آغاز شده و تا تیر ماه ادامه می یابد.

عمل برداشت گل گاو زبان با شکفته شدن گل ها شروع شده و بعد از چیدن کامل گل ها، برداشت محصول مجددا پس از ۳-۲ روز انجام می گیرد. برداشت گل گاو زبان معمولا در هنگام صبح تا عصر و با روش سنتی و دستی صورت می گیرد.  برداشت سنتی محصول گاوزبان سبب افزایش هزینه های کارگری و در نتیجه، افزایش قیمت تمام شده برای مصرف کننده می شود. همچنین، این شیوه برداشت سبب می شود که سالانه برداشت محصول در سطح وسیعی از زمین ها انجام نگیرد و مقدار زیادی از محصول از بین برود. برداشت در ساعات گرم روز به دلیل تابش آفتاب و گرم شدن گل ها سبب خروج شهد موجود در دم گل ها و ریختن آن روی زمین می شود. این شهد حاوی مواد با ارزش گاوزبان نظیر مواد قندی و معدنی است که با از دست رفتن آن از ارزش گل گاو زبان کاسته می شود.

جمع آوری و خشک کردن گل گاوزبان به روش سنتی

به طور کلی، گیاهان دارویی از جمله گل گاوزبان، توسط کشاورزان، دامداران و ایل های کوچ رو، جمع آوری شده و به طریقه سنتی، با امکانات اولیه و بدون رعایت اصول بهداشتی خشک می شوند. کشاورزان، گلهای چیده شده گاو زبان را در مزرعه یا خانه روی پارچه و به ارتفاع ۳-۲ سانتی متر پهن کرده و روی آن را با پارچه می پوشانند تا در معرض مستقیم نور آفتاب قرار نگیرد. اغلب گیاهان دارویی خشک شده با روش سنتی، مخلوط با علف های هرز بوده و بعضا به فضولات حیوانات نیز آلوده هستند. در استان های شمالی کشور که میزان رطوبت نسبی هوای محیط به دلیل بارش باران های فصلی بالا است، زمان خشک شدن گل گاو زبان در فضای باز طولانی است. در این شرایط میزان بار میکروبی محصول افزایش می یابد.

کشاورزان برای حفظ محصول در برابر بارش باران، آن را در زیر سقف شیروانی و در سایه پهن می کنند تا خشک شود. در صورت بارندگی، زمان خشک شدن گل های گاوزبان در زیر سقف شیروانی طولانی تر خواهد شد. از طرفی، حشرات موجود در زیر سقف شیروانی ها با تابش آفتاب و بالا رفتن دمای محیط، به قسمت های خنک پناه برده و در فضای انباشته شده گل های گاوزبان تجمع می کنند. پس از خشک شدن گل ها، حشرات به همراه گل ها در گونی های حامل گل خشک وارد شده و به مرور زمان از آنها تغذیه کرده و تولید مثل می کنند.

دستورالعمل برای برداشت، خشک کردن و بسته بندی گل گاوزبان برداشت و جمع آوری گل گاوزبان

هنگامی که حدود ۷۰ درصد مزرعه گاوزبان وارد مرحله گل دهی می شود، باید اقدام به برداشت گل گاو زبان کرد. گل های تازه به رنگ ارغوانی هستند. برداشت گل گاو زبان بهتر است در ساعات خنک روز در ساعات اولیه صبح و پس از رفع شبنم و نیز بعد از ساعت ۵ عصر) و با رعایت نکات زیر صورت گیرد:

 1- کارگران باید در هنگام برداشت، بهداشت فردی را رعایت کنند. افرادی که بیماری آنها محرز شده و یا مشکوک به ابتلا به بیماری هستند و احتمال انتقال آن از طریق محصول وجود دارد، به هیچ وجه نباید وارد محیط برداشت شوند.

۲- امکانات بهداشتی باید برای کارگران فراهم شود و به آنها در خصوص رعایت موارد بهداشتی در هنگام برداشت، جمع آوری و انتقال محصول، آموزش های لازم داده شود.

3- کارگران باید دست های خود را قبل و بعد از هر دستشویی، جابه جایی مواد آلوده، پس از استراحت و نیز قبل از بازگشت مجدد به کار با آب و صابون شستشو دهند.

٤- کارگران در هنگام برداشت و جمع آوری محصول بهتر است از روپوش و دستکش تمیز استفاده کنند.

٥- گل گاوزبان باید در سبدهای پلاستیکی کاملا تمیز جمع آوری شود. پس از اتمام عملیات برداشت نیز سبدهای پلاستیکی مورد استفاده به دقت شسته و خشک شده و تا هنگام استفاده در روز بعد در محل تمیزی نگهداری شود.

6- در روزهای بارانی و شرایط نامساعد نباید اقدام به برداشت و جمع آوری گل گاو زبان کرد.

برداشت گل گاوزبان

خشک کردن گل گاو زبان

قبل از خشک کردن گل گاوزبان باید قسمت های نامناسب و علف های هرز که ممکن است همراه با این گیاه برداشت شده باشند را از محصول جدا کرد. خشک کردن از عملیات مهم پس از برداشت گل گاو زبان به شمار می آید. در فرآیند خشک کردن، مقدار رطوبت گل گاوزبان کاهش یافته و سبب جلوگیری از فعالیت میکروبی و آنزیمی و در نتیجه، افزایش زمان ماندگاری محصول می شود. روش و شرایط خشک کردن، نقش مهمی در تعیین کیفیت گل گاوزبان خشک دارد. در روش های صنعتی نظیر استفاده از خشک کن ها، درجه حرارت، رطوبت نسبی هوا و سرعت جریان هوا کنترل شده و این عوامل سبب کاهش سریع میزان رطوبت بدون تأثیر بر کیفیت اجزاء فعال گیاه می شود.

با توجه به اینکه زمان برداشت گل گاوزبان در فصل بهار و اغلب مصادف با بارش باران های فصلی است، خشک کردن محصول در فضای باز به روش طبیعی و سنتی خشک کردن در سایه یا در آفتاب) مشکلات فراوانی را به همراه دارد. آلودگی به حشرات، بیماری های مشترک انسان و دام و گسترش کپک ها، تغییر در رنگ و اتلاف ترکیبات مؤثره در محصول خشک از جمله مسائلی است که با خشک کردن محصول به شیوه سنتی به وجود می آید؛ بنابراین، یکی از روش های زیر جهت دستیابی به محصولی با کیفیت بالا و میزان آلودگی کمتر پیشنهاد می شود.

استفاده از خشک کن کابینتی

برای خشک کردن گل گاوزبان در مزرعه می توان از خشک کن کابینتی استفاده کرد. این نوع خشک کن، دارای سینی های استیل مشبکی است که گل گاوزبان های برداشت شده باید به صورت قشر نازکی به ضخامت ۶-۳ سانتی متر حدود دو بند انگشت روی آن قرار داده شود. دمای مناسب برای خشک کردن گل گاوزبان، کمتر از ۵۰ درجه سانتی گراد است.

برای این منظور، درجه حرارت اولیه دستگاه خشک کن باید روی ۳۰ درجه سانتی گراد تنظیم شده و پس از یک ساعت، دمای داخل خشک کن به 45 درجه سانتی گراد افزایش یابد. سرعت جریان مناسب برای هوای گرم مورد استفاده در دستگاه خشک کن که از طریق دستگاه خشک کن قابل تنظیم می باشد. زمان خشک کردن در این شرایط در حدود 4 ساعت به طول انجامیده و رطوبت نهایی گل گاو زبان خشک در حدود ۸ درصد و یا کمتر خواهد بود. معمولا به ازاء هر یک کیلو گرم گل گاو زبان تازه، حدود ۱۰۰ گرم گل گاوزبان خشک به دست می آید.

استفاده از خشک کن گلخانه ای با پوشش پلاستیکی

در صورتی که امکان تهیه و خرید دستگاه خشک کن برای کشاورزان وجود نداشته باشد، کشاورزان می توانند از یک اتاقک داربستی با پوشش پلاستیکی برای خشک کردن گل گاوزبان استفاده کنند.  این سیستم برای خشک کردن اغلب محصولات کشاورزی منطقه نیز قابل استفاده است و کمترین هزینه را برای خشک کردن محصول در بردارد. خشک کن گلخانه ای با پوشش پلاستیکی متشکل از چهار شاخه لوله 6 متری خم شده به نصف کمان، سه شاخه لوله به عنوان وتر طولی، پلاستیک شفاف از جنس پلی اتیلن برای پوشش، فن و دریچه خروج هوای مرطوب است. این گلخانه در مقیاس کوچک می تواند به طول ۱۰ متر، عرض 4 متر و ارتفاع ۲ متر باشد. فن در قسمت انتهای بالایی گلخانه به منظور جابه جایی هوا تعبیه شده است. دریچه نیز در جهت مقابل فن و نیم متری از سطح زمین تعبیه می شود تا بتواند رطوبت داخل اتاقک را به خارج از بستر هدایت کند.

در داخل خشک کن گلخانه ای، سکویی به ارتفاع ۹۰ سانتی متر با بستر مشبک آلومینیومی قرار دارد که گل گاوزبان، به صورت قشر نازکی به ضخامت 4-3 سانتی متر روی سکوها پهن می شود. جهت استقرار سازه گلخانه، شمال به جنوب بوده تا در طول روز بیشترین انرژی گرمایی را دریافت کند. هوای درون گلخانه به صورت طبیعی جابه جا می شود ولی برای تسریع خروج رطوبت و افزایش سرعت خشک کردن گل گاوزبان، تعبيه فن و دریچه بسیار مؤثر است. مدت زمان مورد نیاز برای خشک کردن محصول تا رطوبت مورد نظر ۲ روز خواهد بود. محصول خشک تولیدی نیاز به متعادل کردن رطوبت نداشته و باید هر چه سریع تر بسته بندی گردد.

بسته بندی گل گاوزبان خشک

گل های گاو زبان در صورتی که در شرایط مطلوب خشک شده باشند، دارای گلبرگ های بنفش هستند. پس از خشک کردن گل گاوزبان باید آن را بلافاصله بسته بندی کرد تا از جذب مجدد رطوبت هوا جلوگیری شود. در هنگام بسته بندی باید دقت شود تا حتی الامکان گل گاوزبان خشک، خرد و ریز نشود. بر طبق پژوهش های انجام گرفته، ظروف مناسب برای بسته بندی گل گاوزبان، بسته های متالیز پلی استر و یا پلی پروپیلن تیره هستند. این بسته ها نسبت به رطوبت نفوذ ناپذیر بوده و محصول خشک را در برابر نور خورشید محافظت می کنند. محصول خشک بهتر است در محلی خشک و خنک نگهداری شود.

گردآوری: حاتمی