گیاه آنغوزه با نام علمی Ferula assa-foetida از تیره چتریان (Apiaceae) که در عربی بهش صمغ الانجدان و در انگلیسی Stingingassa میگن، یه گونه ی دارویی- صنعتیه که مساحت رویشگاهش در ایران حدود 20000 هکتاره.
گیاهشناسی آنغوزه
آنغوزه گیاهی علفی، چند ساله، با برگ هاي مرکب و ریشه نسبتا ضخیم و گوشتیه که ارتفاع ساقه اش به بیشتر از یه متر میرسه. گل هاي این گیاه به رنگ زرد و گل آزینش هم به شکل چتر مرکب روي ساقه ظاهر می شن. این گیاه منوکارپیک در تقسیم بندي رانکیر جزء گیاهان همی کریپتوفیت بوده که تو سال آخر عمرش، تولید ساقه و گل میکنه و بعد از رسیدن بذر، دوره ی زندگیش تموم میشه، چه در اوجم خدافظی میکنه از زندگی!!
میوه آنغوزه شیزوکارپه و بعد از رسیدن، بوسیله ی زائده اي فنر مانند، به دو قسمت تقسیم میشه. که به هر کدو از این قسمتها مریکارپ میگن. از ریشه و یقه این گیاه به روش تیغزنی، در اواخر بهار، شیرهاي با بوي نافذ خارج می شه که در مجاورت هوا به تدریج سفت شده و بهش شیره آنغوزه میگن.
منشا و پراکنش گیاه آنغوزه
آنغوزه در مراتع مناطق خشک و در اراضی آهکی و نسبتاً شیب دار قاره آسیا رشد میکنه و بومی استپ هاي ایران و افغانستانه. این گیاه در مناطق مختلف ایران مثله خراسان، بلوچستان، کرمان، دشت مرغاب، آباده، نائین، سبزوار، کاشمر و دیگر مناطق تپه ماهور که بارش های متوسط سالانه حداقل 170 تا 200 میلیمتر دارن و بافت خاكشون آهکیه به خوبی رشد میکنه. همچنین گونه هاي دیگري نیز از جنس Ferula در ایران قابل رشده که از اونا هم آنغوزه گرفته میشه.
گیاه آنغوزه در طبیعت
مواد مؤثره
ماده مؤثره گیاه آنغوزه که در اصطلاح عموم بهش شیره آنغوزه گفته میشه، یه نوع صمغ یا رزینه که در سرتاسر لوله هاي آوندي گیاه، از ریشه تا انتهایی ترین نقطه ساقه جریان داره. صمغ آنغوزه حاوي 62 درصد رزین، 25 درصد صمغ ، 3 تا 7 درصد اسانس، 28/1 درصد اسید فرولیک آزاد و یه مقدار خیلی جزئی، وانیلینه.
شیره آنغوزه به دو نوع توده اي و دانه ای در دسترسه. نوع دانه ای که بر اثر خراش حاصل از نیش حشرات یا از برخورد ذرات شن به ساقه گیاه، به دلیل وزش باد ایجاد میشه، به مقدار کم به بیرون از ساقه تراوش میکنه که بعد از قرار گرفتن مقابل نور خورشید به تدریج سفت میشه و رنگش به قرمز- قهوه اي تغییر میکنه.
محصولی که به این شکل به دست میاد خالص ترین و با کیفیت ترین نوع صمغه که بهش توده اشکی میگن. نوع توده اي شیره آنغوزه بر اثر تیغ زدن یقه گیاه، از محل زخم به دست میاد و رنگش متفاوته. بسته به زمان تیغ زنی، مقدار ناخالصی خاك و خاشاك و همچنین زمان برداشت بعد از تیغ زنی، رنگ صمغ نارنجی، قهوه اي و یا خاکستري میشه.
آنغوزه در طب سنتی، برای بهبود بیماري هاي گوارشی و رفع یبوست در افراد مسن مورد استفاده قرار میگیره. ماده مؤثره این گیاه ضد انگله و در درمان آسم، صرع و آنفولانزا کاربرد داره. اثرات دارویی و درمانی صمغ آنغوزه بسیار زیاده میشه ازش به عنوان آنتی اکسیدان و آنتی ویروس، ضد قارچ، ضد سرطان، ضد دیابت، ضد اسپاسم، کاهنده فشار خون یاد کرد.
کاشت، پرورش و تکثیر آنغوزه
مرحله آماده کردن بستر
با اینکه کاشت بذر آنغوزه به صورت دیم، نیاز به بستر خاصی نداره و حتی به صورت بذرپاشی دستی هم سبز میشه؛ ولی براي بالا بردن شانس جوانه زنی، بهتره اون رو در داخل جوي هاي کوچک بکارین تا با جمع آوري آب باران و ذخیره رطوبت حاصل از بارش، به سبز شدنش کمک بشه. اگر هدف شما، تکثیر آنغوزه در شرایط مزرعه باشه، بهتره اول زمین رو با عملیات شخم سطحی از علفهاي هرز پاك کنین و بعد، در جهت شیب اصلی، زمین رو تسطیح کنین.
در عملیات زراعی مناطق خشک که بارندگی کمتر از 250 میلیمتره، نیاز به هیچگونه کود شیمیایی نیست و بذر آنغوزه اغلب، در خاك هایي که حاصلخیزي کمی دارن به خوبی رشد میکنه.
مرحله کاشت
مطالعه روی یک مزرعه نشون داده بهترین زمان کاشت آنغوزه اواسط آذر تا اواسط دي ماهه. با اینکه تو بعضی مناطق، عملیات کاشت، تا اول بهمن میتونه عقب بیافته؛ ولی بهتره کاشت بذر تو دي ماه انجام بشه تا اگر بارندگی هاي پاییزه و زمستانه اتفاق افتاد، بذرهاي کشت شده از رطوبت موجود در خاك بهره مند بشن.
در زراعت آنغوزه، معمولاً کاشت به صورت ردیفی و داخل بستر فارو (جوي) انجام میشه. تحقیقات نشون دادن که افزایش فاصله کاشت بیش از 50 سانتیمتر تأثیري بر مقدار صمغ موجود در ریشه گیاه آنغوزه نداشته؛ ولی بر سطح تاج پوشش گیاه تأثیر مثبت داره. براي اینکه یک کاشت اقتصادی داشته باشین بهتره فاصله ی کاشت بذر، در طول ردیف هاي کاشت از 50 سانتیمتر کمتر نباشه. فاصله بین ردیف هاي کاشت هم نباید از یک متر بیشتر باشه.
معمولا عمق کاشت بذر آنغوزه بسته به بافت خاك بین سه تا پنج سانتیمتر متغیره. هر چی بافت خاك سنگین تر باشه عمق کاشت کمتر و هرچه بافت خاك سبکتر باشه عمق کاشت بیشتر در نظر گرفته میشه. براي افزایش شانس جوانه زنی توی هر چاله حدقل سه تا پنج، بذر کاشته میشه که بعد از سبز شدن، جوانه های اضافی تنک میشن. عملیات کاشت می تونه به صورت دستی یا با ماشین بذرکار انجام بشه.
مرحله داشت
آنغوزه گیاهیه که بسته به شرایط اقلیمی 10 تا 12 سال طول میکشه تا بذر تولید کنه و حداقل پنج سال زمان لازمه تا ریشه اش ضخیم بشه و آماده تیغزنی بشه.
بخاطر همین بهتره در طول سه سال اول بعد از کاشت در اواخر ماه هاي فروردین، ار دیبهشت و خرداد،علف هاي هرز به روش مکانیکی حذف بشن. ترمیم مسیر جوي هاي کاشت هم کمک میکنه تا بارش ها ذخیره بشن و به رشد آنغوزه کمک میکنه. نکته دیگه ای که باید در نظر گرفته بشه، جمع نکردن برگ هاي خشک شده گیاه آنغوزه در پایان سال زراعیه؛ چون جا گذاشتن بقایاي گیاهی باعث افزایش ماده آلی خاك میشه، از فرسایش بادي و آبی مزرعه جلوگیری میکنه به حفظ رطوبت خاك هم کمک می کنه.
مرحله برداشت
برداشت آنغوزه معمولاً پنج سال بعد از کاشت انجام میشه. هرچه سن گیاه از پنج سال بیشتر باشه به خاطر قطور شدن ریشه گیاه صمغ بیشتري به دست میاد. براي برداشت صمغ، اول باید اجازه بدید که کلیه مواد مؤثره ی موجود توی برگ ها، وارد ریشه بشن که معمولاً اواخر فصل رشد که زمانش به شرایط اقلیمی منطقه کاشت بستگی داره، اتفاق میوفته.
بهترین نشانه براي شناخت انتقال صمغ از برگ ها به ریشه، خشک شدن کامل برگ هاي گیاهه که نشونش هم، جدا شدن دمبرگ از منطقه یقه (محل اتصال دمبرگ به بخش فوقانی ریشه) هست. با اینکه در مناطق مختلف ایران، زمان خشک شدن برگ ها یکسان نیست؛ ولی معمولا خشک شدن برگ ها از اواسط اردیبهشت کم کم شروع میشه و تو بیشتر مناطق تا پایان خرداد، کل برگ هاي گیاه خشک میشن. بعد از خشک شدن برگ ها مرحله ی تیغ زنی شروع میشه.
روش تیغ زنی بسیار مهمه و اگر نکات فنی رعایت نشه باعث مرگ گیاه میشه. در رویشگاهای طبیعی تیغ زنی که معمولا بوسیله ی افراد سودجو و نا آگاه انجام میشه، از روش برش عرضی استفاده میشه و بعد از کنار زدن خاك اطراف ریشه، با قطع بخش فوقانی ریشه به ضخامت 1 تا 2 سانتیمتر، جوانه رویشی انتهاي یقه قطع شده و هم زمان با برداشت صمغ، گیاه هم میمیره. این روش، به (کفبري ریشه) هم معروفه.
فرآیند تکثیر
با اینکه تکثیر گیاه آنغوزه از طریق کشت بافت امکان پذیره؛ ولی بهترین و ارزون ترین روش تکثیر آنغوزه از طریق کاشت بذره که به راحتی بوسیله بذر تکثیر میشه و زمان مورد نیازش برای جوانع زنی هم 8 تا 9 هفتس.
اگر به اطلاعات بیشتری در مورد آنغوزه نیاز دارین میتونین به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه کنین.
گردآوری: حاتمی
به قلم: مهندس الهام کریمی
کلمات کلیدی: آنغوزه، صمغ، برداشت، کشت، پرورش و تکثیر
