خارشتر یا علف ترنجبین، یکی از گیاهان شورزی و سازگار با آب های با درجه سختی بالا است. این گیاه قابلیت رشد در شرایط بیابانی خشک و نیمه خشک را دارد و به وسیله اندام رویشی قلمه و بذر تکثیر می شود. نیاز آبی این گیاه متغیر و بسیار کم است. با توجه به ریشه های بسیار عمیق خارشتر، بارندگی کمتر از 150-110 میلیمتر در سال هم می تواند پاسخگو نیاز آبی این گیاه باشد. این گیاه بطور عمده در مناطق بیابانی شوره زار ایران، عربستان، صحرای سینا، هند، سوریه، استرالیا و بخش شرقی ایالات متحده آمریکا می روید. در حال حاضر، بیابان های مرکزی ایران بهترین شرایط را برای رشد این گیاه ناشناخته از نظر زراعی، دارا می باشد. پروتیئن خام و ماده آلی آن به ترتیب حدود 10 و 90 درصد و انرژی خام آن نیز بصورت تقریبی 4000 کیلوکالری در کیلوگرم برآورد شده است. از خارشتر می توان بصورت علوفه خشک یا سیلو شده در تغذیه دام خصوصا به عنوان جایگزین مخلوط کاه و یونجه استفاده کرد. یکی دیگر از ویژگی های این گیاه، قابلیت میزبانی حشره ای به نام زنجرک جهت لانه گزینی و تولید مانی به نام ترنجبین است. در طب سنتی، کاربردهای درمانی فراوان و مهمی برای ترنجبین ذکر شده است. ترنجبین طبیعت بسیار گرم و خشکی دارد. از جوشانده اندام خارشتر به عنوان مدر و مسهل، از روغن برگ آن جهت درمان روماتیسم و از گل آن برای التیام بواسیر استفاده می شود. به طور کلی محصولات حاصل از تولید و فراوری گیاه خارشتر در صنایع خوراک دام و داروسازی کاربرد دارد. در صورت شناسایی نیازها و تطبیق ویژگی ها و منابع موجود در این گیاه، می توان به توسعه کشت آن پرداخته و از طریق آن به توسعه فراوری و جایگزینی الگوی کشت کشاورزی حال حاضر راه یافت.
گیاه خارشتر
گیاهشناسی
جنس خارشتر، گیاهانی چندساله از خانواده بقولات هستند. این جنس دارای 12 گونه در دنیا است که تنها دو گونه 3 از آن در ایران رویش دارد. گونه Alhagi maurorum درکشور پراکنش وسیعی داشته و گونه دیگر صرفا در نواحی جنوب و جنوب غرب کشور می روید.
خارشتر گیاهی است چندساله به ارتفاع 20 تا120 سانتی متر که دارای شاخه های متعدد خاردار به رنگ سبز تا سبز مات می باشد. طول خارها، از یک تا شش سانتی متر متغیر بوده و زاویة آنها، تقریبا راست است. برگ ها، بیضی شکل به طول 10 تا 15 و عرض سه تا پنج میلی متر و گُل ها، که معمولا در محور خارها و به تعداد دو تا هشت عدد در هر خار ظاهر می شوند، به رنگ قرمز ارغوانی تا جگری هستند. کاسة گُل، بدون کُرک است و میوه، به صورت نیام دانه تسبیحی، حاوی چهار تا هفت دانه می باشد. سطح نیام، صاف یا دارای خارهای کوتاه است.
پراکنش جغرافیایی گیاه خارشتر
گستره پراکنش طبیعی این گیاه از قبرس و مصر در شرق تا مغولستان در غرب و هند و عربستان سعودی در جنوب بوده و همچنین به سایر مناطق چون استرالیا و آفریقای جنوبی هم گسترش یافته است.
کاربردهای خارشتر
درمانی (طب سنتی)
تولید ترنجبین
تعلیف دام
زنبورداری و تولید عسل
کاربردهای اکولوژیکی (تثبیت نیتروژن، تثبیت خاک و مقابله با فرسایش بادی)
در ادامه به توضیح هر کدام از موارد پرداخته می شود.
عرق خارشتر
به منظور استحصال عرق خارشتر، در فصل پاییز اقدام به برداشت کل اندام هوایی گیاه می کنند. این کار در مکان هایی صورت می گیرد که حشره مولد ترنجبین با گیاه همزیست نباشد (به منظور حفظ زیستگاه حشره). عرق از کل اندام گیاه حاصل می شود. برای حصول 40 لیتر عرق خارشتر به 10-6 کیلوگرم اندام هوایی نیاز است.
برای مشاهده ی بذر انواع گیاهان دارویی اینجا کلیک کنید.
کاربردهای درمانی خارشتر
کاربرد خارشتر در طب سنتی به علت مواد موثره و ترکیبات ثانویه بسیار مهم این گیاه است که سبب شده تا از عرق، جوشانده و محصولات به دست آمده از سایر بخش های این گیاه به منظور پیشگیری و درمان بسیاری از امراض استفاده شود. شانزده ترکیب متفاوت از برگ ها و 21 ترکیب از ساقه گیاه خارشتر شناسایی و استخراج شده است. میزان اسانس استخراج شده از برگ و ساقه خارشتر به ترتیب 8/56 درصد و 7/76 درصد گزارش شده است.
اثرات درمانی گیاه خارشتر به شرح زیر می باشد:
تاثیر مثبت بر دستگاه گوارش، اثرات ضد باکتری، اثرات آنتی اکسیدانی، اثرات ضد التهابی، تاثیر مثبت بر ماهیچه های اسکلت، بهبود کارکرد قلب، خاصیت مدری، اثر حفاظت کبدی
گیاه خارشتر با گلهای زیبا
تعلیف دام
با توجه به مطالعات گسترده در مورد ارزش غذایی علوفه خارشتر در ایران، به نظر می رسد خارشتر بتواند با تامین مواد مغذي مناسب، در جیره غذایی دام ها، استفاده شود . پژوهش ها در بعضی از نقاط جهان نشان داده است که خارشتر پتانسیل خوبی برای تعلیف دام دارد. زیرا ضمن پایین بودن نیاز آبی، توان تولیدي مناسبی داشته و عاري از ترکیبات محدودکننده غذایی براي دام ها می باشد. البته لازم به ذکر است که این گیاه به عنوان یک منبع علوفه اي در بسیاري از مراتع مورد چراي دام ها قرار میگیرد و دامداران با آن آشنایی دارند. در بسیاري از نقاط کشور که این گیاه به عنوان علف هرز مزارع وجود دارد، جمع آوري و استفاده از آن در تغذیه دام های کوچک از قدیم مرسوم بوده است.
البته لازم به ذکر است که مانند سایر منابع خوراکی (به ویژه مواد خشبی) ترکیبات و ارزش غذایی خارشتر نیز تحت تاثیر شرایط منطقه اي و محیطی، به ویژه بارندگی و مرحله برداشت متغیر می باشد.
زنبورداری و تولید عسل
فصل گلدهی خارشتر از 1 اردیبهشت آغاز و تا 21 خرداد ادامه دارد. به علت بالا بودن سطح آب در مناطق کویری و عمیق بودن ریشه، این گیاه از شهد بالایی برخوردار می باشد. گل های این گیاه قرمز رنگ و ریز هستند. زنبور عسل جذب گل های خارشتر شده از شهد آنها عسل تولید می کند. رنگ عسل این گیاه سفید رنگ و طعم بسیار ملایمی دارد.
کاربردهای اکولوژیکی (تثبیت نیتروژن، تثبیت خاک و مقابله با فرسایش بادی)
گیاهان خانواده بقولات قادرند در همزیستي با ریزوبیوم ها ازت موجود در اتمسفر را تثبیت نمایند. این گیاهان در خاك هایي كه از نظر نیتروژن معدني، فقیر هستند حدود 160 كیلوگرم ازت در هكتار را تثبیت مي نمایند. فعالیت باكتري هاي تثبیت كننده ازت كه روي قسمت هایي از ریشه گیاهان تیره بقولات وجود دارد، سبب تأمین ازت مورد نیاز مي گردد. در اثر فعالیت باكتري ریزوبیوم روي ریشه گیاهان تیره بقولات غده هایي تشكیل مي شود كه قادرند ازت مولكولي هوا را تثبیت نمایند و تا حدودي نیاز گیاه به کود ازت را تأمین نمایند.
گردآوری: حاتمی
