چنانچه مي دانيد عوامل محيطي در بسياري از اعمال حياتي گياه مانند جذب آب و مواد غذايي، فتوسنتز، تنفس، تعرق، رشد و انتقال مواد غذايي مؤثرند و عوامل محيطی موثر در رشد سبزی عبارتند از:
تاثیر حرارت در رشد سبزی ها
حرارت يكي از فاكتورهاي مهم در رشد سبزی مي باشد اگرچه احتياج سبزيجات به حرارت متفاوت است ولي حرارت هاي بالا و پايين كلاً باعث بروز اختلالاتي در شد و توليد آنها مي گردد.
سبزيجات فصل گرم براي رشد و نمو خود احتياج به حرارت بيشتري دارند و حداقل گرماي لازم براي سبز شدن آنها حدود 16 درجه سانتيگراد مي باشد. در صورتي كه سبزيجات فصل خنك مانند اسفناج در حرارتي معادل 5/ 4 درجه سانتيگراد نيز رشد كمي را نشان مي دهند و حداقل درجه حرارت سبز شدن در اين سبزيجات نزديك به صفر درجه مي باشد. تعداد روزهاي مورد نياز جهت جوانه زدن بذر سبزيجات بستگي به درجه حرارت خاك داشته و با وجود حرارت مناسب اين مدت نيز كاهش پيدا ميكند و در شرايط نامناسب حرارتي بر تعداد روزهاي لازم براي جوانه زدن افزوده مي گردد. چنانچه بذرها در عمق بيشتري كاشته شوند به علت سردي خاك و طي مسير طولانيتر زمان بيشتري طول مي كشد تا بذور سبز گردند. حرارت مناسب رشد هر گياه حرارت اُپتيمم آن گياه ناميده مي شود. در اين درجه حرارت عمل فتوسنتز به خوبي انجام گرفته و گياه حداكثر محصول را توليد مي نمايد. به عبارت ديگر در اين حرارت ميزان فتوسنتر از كاشت تا برداشت مطلوب بوده و تنفس به طور عادي صورت گرفته و در نتيجه مقدار زيادي كربوهيدرات جهت رشد و نمو نبات ساخته مي شود. البته اين اُپتيمم حرارتي در نباتات مختلف و مراحل رشد آنها يكسان نبوده و تغييرپذير مي باشد.
تاثیر دما و نور بر رشد سبزی ها
در حرارت هاي بالا به علت سريع بودن عمل رشد سبزی قند ذخيره نشده به كلي به مصرف تنفس و رشد نبات مي رسد، اين افزايش رشد تا حد معيني ادامه داشته و در حرارت هاي 5/ 27 – 5/ 26 درجه سانتيگراد رو به كاهش مي گذارد. مثلاً سيب زميني در حرارت هاي بالا ( 27 درجه سانتيگراد) قادر به ذخيره مواد غذايي نخواهد بود. تحت چنين حرارتي قندها در پي تنفس شاخ و برگ گياه مورد استفاده قرار گرفته و از طرفي ديگر انتقال مواد غذايي نيز متوقف مي گردد.
بالا بودن درجه حرارت به هنگام برداشت نخود و ذرت باعث كوتاه شدن دوره برداشت شده و در اثر كاهش قند و افزايش همي سلولز و نشاسته و نتيجتاً سفت شدن دانه كيفيت محصول پايين خواهدآمد.
در حرارت هاي پايين تقسيم سلولي كاهش يافته و ميزان مصرف قند در نهايت پايين آمده و در نتيجه ذخيره بيشتر مواد قندي ميسر مي گردد.
حرارت هاي پايين براي مدت چند هفته در اوايل دوره رشد ممكن است باعث به بذر نشستن نباتات دو ساله در اول سال شود و يا به عبارتي به يك ساله شدن اين محصولات بيانجامد، اين امر زيان هاي اقتصادي فراواني را در رشد سبزی هايي مانند كلم، كرفس، چغندر و پياز به بار مي آورد.
رشد پاره اي از سبزيجات در اثر حرارت متفاوت (شب كمتر و روز بيشتر) افزايش پيدا مي كند. مثلاً گوجه فرنگي در مقابل تغييرات حرارتي (شب 17 و روز 26 درجه سانتيگراد) در مقابل يكساني حرارت شب و روز رشد بيشتري را نشان مي دهد. اين پديده را اصطلاحاً ترموپريوديسم گويند. سيب زميني نيز از جمله سبزيجاتي است كه حرارت كم شب روي آن اثر گذاشته و باعث افزايش ذخيره مواد غذايي در غده آن مي گردد.
آب
در مقايسه با ساير گياهان بخش زيادي از ساختمان سبزيجات را آب تشكيل مي دهد و همچنان كه مي دانيد وجود آب براي ساخته شدن ماده خشك حاصل از فتوسنتز، جذب مواد غذايي به وسيله ريشه، حمل مواد غذايي به قسمت هاي مختلف گياه و فعل و انفعالات داخلي گياه ضروري است و قسمت اعظم آب جذب شده از طريق ريشه صرف تبخير مي گردد. ميزان تبخير در هواي گرم بيش از هواي سرد و در صورت وجود باد بيشتر بوده و در هواي مرطوب كمتر مي باشد.
ناگفته نماند كه كليه آب موجود در خاك نمي تواند مورد استفاده گياه قرار گيرد و ميزان آب مورد استفاده نيز بستگي به نوع خاك و نوع گياه و حرارت و اكسيژن خاك دارد. جوانه زدن بذر سبزيجات مختلف در رطوبت هاي متفاوت خاك يكسان صورت نمي گيرد.
عمق و پراكندگي ريشه سبزي نيز در جذب آب مؤثر مي باشد به طوري كه ميزان آب جذب شده گياهي با ريشه اي به عمق دو متر چندين برابر گياهي با ريشه به عمق 65 سانتيمتر مي باشد. به عنوان مثال گوجه فرنگي با ريشه عميق خود در مقايسه با ذرت شيرين يا كاهو كه داراي ريشه هاي سطحي مي باشد قادر به جذب آب بيشتري نيز مي باشد. آزمايشي كه در مورد اثر آبياري بر افزايش وزن هندوانه (ريشه عميق) و ذرت شيرين انجام گرفته نشان داده است كه در صورت افزايش مقدار آبياري اضافه وزن زيادي در محصول ذرت شيرين ديده مي شود. درصورتيكه اين وضع يعني افزايش وزن در هندوانه ناچيز مي باشد سبزي هاي زمستانه (كاهو، كلم، اسفناج، كلم) غالباً داراي ريشه هاي سطحي هستند در صورتي كه سبزيجات تابستانه و دائمي داراي ريشه هاي عميق تري بوده و آب را بهتر از زمين جذب مي كنند. مارچوبه در بين سبزيجات عميق ترين ريشه را دارد ( 5/ 2 متر).
خربزه، سيب زميني شيرين، كدو حلوايي، گوجه فرنگي، مارچوبه و هندوانه داراي ريشه هاي عميق هستند (بيش از 120 سانتيمتر).
اسفناج، پياز، تربچه، جعفري، ذرت، سيب زميني، كاهو، كرفس، كلم برگ، كلم گل ريشه كوتاه دارند (60 – 45 سانتيمتر).
بادمجان، چغندر برگي و لبويي، خيار، شلغم، فلفل، كدو مسمايي، لوبيا و نخود ريشه متوسط (از 120 – 80 سانتيمتر) دارند.
ذكر اين نكته در اينجا ضروري است كه حركت آب در خاك با حرارت خاك بستگي و رابطه مستقيم پيدا مي كند به طوري كه حركت آب در خاك هاي سرد كندتر از خاك هاي گرم مي باشد.
رشد سبزی
خاک
مطلوبترين خاك جهت رشد و پرورش سبزي خاكي است با ساختمان مناسب، قابل نفوذ به آب و هوا، داراي مواد آلي و غذايي كافي و pH مناسب.
خاك هاي معدني شامل خاك هاي رسي، خاك هاي لومي و خاك هاي شني مي باشد كه بهترين نوع آن براي سبزيكاري خاك لومي است. خاك هاي آلي كه با توجه به اندازه ذرات يا اجزا (درجه پوسيدگي) به دو دسته پيت (به درجه نهايي پوسيدگي نرسيده و اجزاي تشكيل دهنده قابل تشخيص است) و ماك (به درجه نهايي پوسيدگي رسيده و اجزاي تشكيل دهنده قابل تشخيص نيست) تقسيم مي شوند.
در مورد كشت سبزی هاي زمستانه و به خصوص زماني كه عامل زود رسي بيش از عملكرد محصول مورد نظر است خاك هاي سبك شني- رسي ترجيح داده مي شود. اين نوع خاك ها رطوبت زيادي را در خود نگهداري ننموده و گرماي هوا را زود جذب و دفع مي نمايند. براي رشد سبزی هاي ديررس تابستانه خاك هاي سنگين تر مثل رس كه آب بيشتري را نگهداري مي كنند و در هواي گرم سرد مي مانند مناسب است.
خاك هاي خيلي سنگين رسي يا خيلي سبك شني مناسب كشت سبزي نمي باشند.
هواي خاك
وجود اكسيژن در خاك جهت تنفس بخش هاي زيرزميني، فعاليت ميكروارگانيسم هاي مفيد و همچنين اكسيداسيون مواد آلي خاك ضروري مي باشد، درصورت مناسب بودن ساختمان فيزيكي و زهكشي خاك وجود مقدار كافي مواد آلي در تهويه آن مناسب خواهد بود.
اثرات نامطلوب تهويه نامناسب در رشد سبزيجات
1- محدود شدن رشد و نمو ريشه
2- كاهش جذب عناصر غذايي وآب
3- ايجاد تركيبات سمي در خاك (اسيد لاكتيك، اسيدسيتريك، اسيد بوتيريك)
اسيديته خاك
حساسيت سبزي هاي مختلف نسبت به pH فرق مي كند مثلاً هندوانه و سيب زميني به خاك اسيدي مقاومند در صورتي كه خربزه، كلم گل، چغندر و اسفناج به آن حساس مي باشند. PH يا اسيديته خاك روي مقدار مواد غذايي قابل استفاده گياه و مواد سمي موجود در خاك مؤثر بوده و در گسترش پاره اي از امراض نباتي نيز دخالت دارد.
شوری خاک
كثرت وجود تركيباتي چون سولفات، كلريد و كربنات در پاره اي نقاط باعث شوري خاک مي شود چنانچه موارد فوق با سديم تركيب شوند به رشد سبزی ها صدمه مي زنند و بخش عمدهاي از اين خسارت مربوط به عدم قدرت بذر يا ريشه در جذب مقدار كافي رطوبت از محلول غليظ خاك مي باشد.
تاثیر حاصلخيزي در رشد سبزی ها
مواد آلي: مواد آلي خاك مي تواند از منابعي مانند كودهاي حيواني، باقيمانده هاي گياهي و كود سبز تامين گردد.
در سبزيكاري دادن كودهاي طبيعي مانند كود حيواني يا آلي ضروري است كود حيواني از مهمترين منابع تهيه مواد آلي بوده و باعث افزايش مواد غذايي خاك نيز مي گردد . مصرف اين نوع كود در ايران بسيار متداول مي باشد. از بين كودهاي حيواني كود گوسفندي كه مواد ازته آن براي سبزيجات مفيد است توصيه مي گردد هر چند ازت كود پرندگان از كودهاي ديگر بيشتر است ولي از نظر كميت استفاده از آن مقدور نيست و اگر مقداري در دسترس باشد براي جاليزكاري و سبزيكاري بسيار مفيد است.
كودهاي حيواني يا آلي، علاوه بر اينكه احتياجات گياه را از لحاظ مواد غذايي تا اندازهاي تأمين مي كنند خاك هاي زراعتي را از نقطه نظر خواص فيزيكي مانند نفوذپذيري خاك و برقراركردن تعادل ميزان آب و هوا و .. اصلاح مي نمايد كه اين اصلاح كمك مؤثري در ميزان رشد و نمو سبزيجات مي كند.
کود سبز به نوبه خود نقش مهمي را در بهبود و اصلاح خاك سبزيكاري ايفا مي كند بدين معني كه شاخ و برگ گياهان در خاك پوسيده شده و باعث افزايش هوموس خاك مي گردند اين هوموس علاوه براينكه باعث متصل شدن خاك هاي شني گشته، خاك هاي رسي را نفوذپذير كرده باعث سبكي آنها مي شود و از اين رو كود سبز در اصلاح خواص فيزيكي خاك مؤثر است. اين كود علاوه بر خواص فيزيكي فوق مقداري از ازت هوا را توسط باكتري هاي موجود در ريشه گياه (به ويژه در گياهان لگومينوز مثل باقلا، لوبيا، نخود، شنبليله و..) گرفته و باعث ازدياد مواد ازته خاك مي شود.
گياهاني كه بعنوان كود سبز كاشته مي شوند عبارتند از شنبليله كه كاشت آن در پاييز و موقع گل كردن و برگ دادن آن بهار است. ماشك گل خوشه اي در پاييز كشت شده و هنگام گل دادن آن بهار است. ماش نيز در تابستان كشت مي شود در پاييز گل مي دهد و از گاودانه و سنگنگ هم می توان به عنوان كاشت براي كود سبز استفاده نمود.
منبع اصلي تهيه مواد غذايي مورد نياز گياه را كود شيميايي تشكيل مي دهد. برخلاف كودهاي آلي مواد غذايي موجود در آن براي مدت طولاني قابل ذخيره در خاك نبوده و معمولا هنگام كاشت يا به صورت سرك به خاك افزوده مي شوند كود شيميايي بسته به احتياج گياه ممكن است به صورت كامل (ازت، فسفر، پتاس) مورد مصرف قرار گرفته و يا فقط شامل يك يا دو ماه اصلي باشد.
از آنجا كه ازت موجود در كودهاي ازته در خاك تثبيت نمي شود و شسته مي شود يك دوم تا يك سوم كود قبل از كاشت و در موقع تهيه زمين و بقيه به صورت سرك( Covering) به خاك اضافه ميشود. ازت تامين كننده رشد رويشي گياه است. فسفر براي متابوليسم سلولي و توليد بذر و ميوه عنصر اساسي است منابع عمده تهيه كودهاي فسفره سنگ ها و استخوان هاي حيوانات مي باشد. عنصر فسفر غيرمتحرك است و بايد ريشه در تماس با خاك حاوي فسفر قرار گيرد.
لازم به يادآوري است كمبود هريك از سه عنصر ازت،فسفر، پتاس در زمين تاثيرات منفي در رشد گياه مي گذارد.
تاثیر نور در رشد سبزی ها
اثرات نور در رشد گياه به عواملي مانند شدت، مدت و كيفيت نور بستگي دارد هر يك از عوامل فوق درصورت مساعد بودن ساير فاكتورها مي توانند در رشد سبزی مؤثر واقع شوند.
شدت نور در فصول مختلف متفاوت است مثلاً در تابستان شدت آن بيش از زمستان مي باشد آزمايش نشان داده است كه ساخته شدن قند با وجود مساعد بودن ساير شرايط بستگي به ميزان شدت نور دارد شدت نور در تابستان گاهي بيش از اندازه اي است كه گياه احتياج دارد و ممكن است باعث آسيب رسيدن به گياه گردد. با استفاده از چادر و با رنگ نمودن شيشه گلخانه به رفع اين مشكل مي پردازند، در ماه هاي زمستان نور به اندازه كافي نبوده و مشكلاتي در رشد سبزی گلخانه اي پيش مي آيد.
گردآوری: حاتمی
