آموزش کاشت و پرورش

حنا و خواص فوق العاده ی ای گیاه

حنا

حنا با نام علمی (Lawsonia inermis) گیاهی صنعتی است که از برگهای خشک آن در تولید رنگهای نارنجی، قرمز و قهوه ای استفاده می شود و حدوداً دارای ۵/ ۱- ۵/ ۰ درصد ماده رنگی لاوسون است. این گیاه دارای برگهای معطر بیضی شکل و گلهای خوشه ای سفید تا گلی رنگ بسیار معطر و خوشبو است و از برگهای آن برای تولید رنگهای آرایشی – بهداشتی، مصارف دارویی و نیز تولید رنگهای ثابت صنعتی استفاده می شود. حنا گیاهی چند ساله و مقاوم به خشکی بوده و سازگار با مناطق گرم و خشک است و در مناطقی با دمای ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتی گراد در تابستان و باران سالیانه ۲/ ۰ تا ۲/ ۴ متر و PH خاک ۸- ۳/ ۴ رشد می کند. کشت آن بیشتر در زمینهای شنی و رسی که با کود حاصلخیز شده باشند انجام می شود. حنا در مناطق گرم به صورت درختچه ولی در نواحی معتدله به صورت علفی می روید.

تاریخچه

حنا از گذشته دور شناخته شده و به گفته برخی محققین در بعضی مناطق از قبیل آفریقا، نواحی غربی هند، عربستان، فرانسه، مصر، تونس و لیبی کشت می گردیده است. در ایران نیز در مناطق کرمان، جیرفت، بندرعباس، میناب و رودان کشت آن رواج دارد. اکثر مورخین وگیاه شناسان مبدأ حنا را عربستان دانسته اند در حالی که دوکاندول دانشمند فرانسوی منشاء آن را در ایران می داند. وی معتقد است که حنا از ایران به آفریقا و هند شرقی برده شده است ولی در زمان آریائی لغتی برای آن یافت نگردیده است.

حنا

برگ های زیبا و خوشبوی حنا

مشخصات گیاهشناسی

حنا گیاهی درختچه ای با ارتفاع ۲- ۵/ ۲ متر و چوبی سخت است که شاخه های آن متقابل، استوانه ای اغلب خاردار و باریک هستند. برگهای آن کامل، فاقد برگچه، بیضی شکل و نوک تیز بوده و دارای دمبرگ کوتاه و نوک تیز می باشد. پهنک برگ آن در کناره غالباً پیچ خورده و به سمت پایین است. ریشه حنا به رنگ قرمز تیره دارای طعمی تلخ می باشد که در طب از آن استفاده می شود. گل آذین حنا به صورت انتهایی و خوشه با گلهایی کوچک ، خوشبو ، مجتمع و به رنگ سفید مایل به خاکستری است که در بعضی نژادها به رنگ سرخ نیز دیده شده است.

گل حنا دارای ۴ کاسبرگ آزاد با دو غده و ۴ گلبرگ با ۱ غده در محل اتصال هر گلبرگ به نهنج و ۸ پرچم است که هر دوتای آن مقابل یک کاسبرگها قرار گرفته اند. گاهی دارای ۴ پرچم و بندرت دارای ۹ تا ۱۲ پرچم می باشد که در این صورت هر پرچم جمع شده در برابر یک کاسبرگ قرار م یگیرد. تخمدان دارای ۲ یا چند حفره بوده که در هریک ۲ یا تعداد بیشتری دانه موجود است. دانه ها سیاه رنگ و گاهی سیاه مایل به قرمز دیده می شوند که عموماً نیزه ای شکل هستند و به شکل هرمهای مثلث القاعده قرار گرفته اند.

شرایط مطلوب رشد و نمو گیاه حنا

حنا گیاهی است که دوره زندگی طولانی دارد و تا مدت ۵۰ سال در زمین باقی می ماند. لازمه این دوام این است که خاک زراعی بایستی عمیق بوده و قابلیت نفوذپذیری خوبی داشته باشد که ریشه گیاه بتواند در طی این دوران به راحتی در خاک نفوذ کرده و مود غذایی مورد نیاز خود را جذب نماید

اگرچه حنا به شرایط آب و هوایی گرم و خشک تا حدودی سازگاری دارد ولی کشت این گیاه در مناطقی که دارای تغییرات زیاد درجه حرارت ، وزش بادهای شدید و همچنین درجه حرارتهای بسیار بالاست با کاهش عملکرد مواجه می شود.

آماده سازی زمین

به طور کلی کاشت حنا در اراضی شنی- رسی که از لحاظ مواد غذایی و صفات فیزیکی خاک مناسب است توصیه می شود البته در خاکهای رسی خالص به علت سله بستن و در خاکهای شنی خالص به علت کافی نبودن مواد غذایی کافی نیاز به اصلاح بافت خاک از طریق دادن کودهای نباتی و حیوانی است که در صورت اصلاح بافت خاک می توان به کشت حنا مبادرت ورزید. به دلیل چند ساله بودن گیاه حنا ،تهیه زمین اصلی باید با دقت زیاد انجام گیرد. برای این منظور در پائیز زمین را شخم عمیق زده و در زمستان به حال خود نگه می دارند.

به منظور بهبود خواص فیزیکی و حفظ رطوبت خاک و نفوذ بهتر ریشه ، در سال اول کاشت حدود ۸ تن کود حیوانی در هر هکتار مصرف می شود که نصف آن را در اردیبهشت ماه و نصف دیگر را در مرداد ماه به زمین می دهند. این میزان در سالهای بعدی به میزان ۱۵ – ۱۰ تن در هکتار می رسد که یک سوم آن در اردیبهشت ماه و دو سوم باقی مانده در مردادماه به مصرف می رسد . برای بالابردن کمیت و کیفیت محصول ۱۵۰ – ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار کود ازته در خردادماه نیز توصیه می شود. زمینهای شور و قلیایی برای کشت گیاه حنا مناسب نیست و خاک آن باید از نفوذ پذیری زیادی برخوردار باشد.

روش های ازدیاد حنا

حنا به سه طریق زیاد می شود.

۱- ازدیاد به وسیله بذر که در نواحی جنوبی ایران به خصوص در کرمان معمول است.

۲-  ازدیاد به وسیله شاخه خوابانیدن که در مراکش معمول است.

۳-  ازدیاد به وسیله قلمه یا پاجوش که این روش به علت نیاز به نیروی کارگری زیاد مقرون به صرفه نیست.

انواع زراعت حنا

زراعت حنا به سه روش انجام می گیرد.

 کشت بذر در زمین اصلی

به منظور جذب آب و فعال شدن هورمون های موجود در بذر جهت خروج آسانتر گیاهچه، بذور را خیس می کنند. در ادامه جوی و پشته هایی به فواصل ۵۰ سانتیمتر در زمین ایجاد و بذر را مستقیماً روی خطوط طرفین پشته ها می کارند. وقتی رشد بوته ها به حد نشاء رسید آنها را به گونه ای تنک می کنند که در هر ۳۵ – ۳۰ سانتیمتر یک بوته سالم و قوی باقی بماند. به دلیل عدم امکان تولید بذر برای تولید گیاهانی قوی از یکسو و نیاز به حدود ۸۰ – ۶۰ کیلوگرم بذر در هکتاراز سوی دیگر، استفاده از این روش بجز در مواردی که امکانات و هزینه محدود باشد توصیه نمی شود.

 کشت قلمه کاری پا جوش کاری

در این روش قلمه ها و یا پاجوش ها را از بوته های قدیمی جدا می کنند. طول قلمه ها بایستی بین ۳۵ – ۳۰ سانتیمتر بوده و باید قوی و دارای جوانه های سالمی باشند و از خراش دادن پوست پایین قلمه خودداری شود. سپس دراوایل بهار قلمه ها را روی خطوط موازی و در زمین اصلی به گونه ای می کارند که یک سوم از طول قلمه در زمین فرو رود. فاصله خطوط را ۶۰ سانتیمتر و فاصله بوته ها از یکدیگر را ۳۰ سانتیمتر در نظر می گیرند.

 کشت بذر در خزانه و سپس انتقال آنها به زمین اصلی

جهت برداشت محصول مرغوب و ازدیاد و طول عمر مزرعه حنا و همچنین بالا بردن کیفیت و کمیت محصول در مناطق حناکاری ابتدا بذر حنا را در خزانه کشت و سپس نهال ها را به زمین اصلی منتقل می کنند.

آبیاری

آبیاری زمین اصلی و نشأ کاری بایستی هر روزه انجام گیرد تا نشاها کاملا سبز شوند و این دوره بسته به شرایط جوی (سردی و گرمی هوا ) ۱۰ تا ۱۵ روز طول میکشد. پس از سبز شدن نهالها، آبیاری به ۶ تا ۷ روز یکبار تقلیل پیدا کرده و تا زمان اولین برداشت محصول ادامه می یابد در این مرحله حنا به آب زیادی نیاز داشته و در صورت کمبود آب ، برگها به زردی می گراید .

داشت حنا

از جمله اقدامات مهم در زمان داشت انجام عمل هرس است. در بهار همزمان با ظهور جوانه های جدید سرشاخه های سال قبل را هرس کرده تا جوانه های بیشتری ظاهر شده و محصولی با کیفیت به دست آید. وجین مزرعه حنا نیز از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که این اقدام در افزایش راندمان محصول و کیفیت آن نقش عمده ای داشته و انجام آن توصیه می شود . برای رشد و نمو بهتر گیاه حنا، به هم زدن خاک سطحی مزرعه لازم است البته این شخم نباید عمیق باشد چرا که به ریشه گیاه صدمه وارد می گردد.

حنا معمولاً در مقابل تغییرات جوی حساس است به گونه ای که در اثر تغییرات درجه حرارت برگهای آن تغییر رنگ داده و سفید می شوند. همچنین حنا در مقابل سرمای زیاد نیز مقاوم نبوده و سرما باعث از بین رفتن ریشه آن می شود. انجام آبیاری در مواقعی که هوا شدیداً گرم است باعث پژمرده شدن گیاه می شود لذا بایستی از آبیاری مزرعه در این مواقع خودداری شود. علاوه بر این مزرعه حنا به بادهای شدید حساس است بنابراین در مناطق بادخیز برای کاهش خسارت به مزرعه ، استفاده از باد شکن ضروری است.

بذرگیری از مزرعه حنا

بذرگیری عمل بسیار مهمی در زراعت حنا به شمار می آید زیرا در کشت خزانه بذر زیادی مورد نیاز است. بذرگیری حنا در دو چین صورت می گیرد که در چین اول میزان بذر ۱۰ تا ۱۵ درصد بیشتر از چین دوم بوده و تولید آن به حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار م یرسد که علت اصلی کاهش تولید بذر در چین دوم ، مواجه شدن با فصل سرما و بارندگی است . برای برداشت بایستی کپسولهای حاوی بذر را بوسیله قیچی جدا کرده، کوبیده و الک کرده و با استفاده از نیروی باد بذر خالص را استخراج نمود.

آفات، بیماریها و علفهای هرز حنا

از آفات مهم حنا میتوان به شته و عسلک حنا اشاره کرد که در صورت طغیان این آفات، میتوان از مبارزه ی بیولوژیک یا مبارزه شیمیایی با مشورت کارشناسان کشاورزی استفاده کرد. یکی از مشکلات عمده مزارع حنا انگل سس است که موجب آلودگی مزارع حنا در سطح وسیع می شود بطوریکه این آلودگی گاهاً به ۸۰ تا ۹۰ درصد می رسد. بذر انگل سس در اوایل فروردین ماه جوانه زده و به فاصله دو هفته شروع به رشد می کند و اوایل اردیبهشت ماه تولید گل نموده و اوایل خرداد ماه تولید بذر می نماید.

این انگل در اوایل فروردین ماه همزمان با رشد و سبز شدن درختچه حنا جوانه می زند و با پیچیدن به دور گیاه سبب اختلال در رویش و در نهایت کاهش کمیت و کیفیت محصول شده و در موارد شدید تراکم رشته های پیچیده به دور گیاه به حدی زیاد است که باعث ضعف، خفگی و خشک شدن گیاه می شود. معمولاً حداکثر خسارت انگل در اواخر تیر ماه و همزمان با برداشت اول محصول ایجاد می شود. برای مقابله با این انگل مبارزه شیمیایی و مکانیکی به صورت توأم موثر می باشد. از دیگرعلفهای هرز غالب مزارع حنا می توان به مرغ، اویارسلام و خارشتر اشاره کرد.

برداشت محصول

زمان و نحوه برداشت صحیح محصول در کیفیت و کمیت حنای تولیدی موثر بوده و معمولاً برداشت محصول در سال اول دو نوبت به ترتیب در اواخر تیرماه و در آبانماه صورت می گیرد. از سال دوم تعداد چینهای سالیانه به سه مرتبه افزایش یافته و به ترتیب در تیرماه، شهریور ماه و نیمه دوم آبان ماه انجام می شود. برگهای چیده شده حنا را خشک و از چوب جدا نموده و آنها را جمع آوری و به کارگاه های حناسایی منتقل می کنند. متوسط تولید محصول حنا ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ کیلوگرم در هکتار است که بیشتر مربوط به چین اول بوده و معمولاً میزان برداشت در چین های دوم و سوم کمتر است .

موارد استفاده حنا

قسمتهای مختلف حنا در موارد گوناگون از قبیل عطر سازی، رنگ سازی، سبد بافی و طب مورد استفاده قرار می گیرد.

استفاده از حنا برای انسان

کاربرد از حنا از زمان های خیلی دور در مشرق زمین معمول بوده است. استفاده از حنا برای رنگ کردن مو و دست و پا در مصر قدیم سابقه طولانی دارد. در کنار مومیایی های قدیمی مصر شاخه های حنا هنوز باقیست. دست و پای مومیایی های مصری رنگی است و بسیاری از محققین این رنگها را از حنا می دانند. در نقاشیهای مصر قدیم رنگ حنا کاملاً تشخیص داده شده است. حنا اساس تعداد زیادی از رنگهای سیاه برای رنگ کردن مو است که این روش تهیه رنگ، در فرانسه رواج دارد و بر حسب ترکیب با مواد مختلف نباتی و آلی رنگ های متفاوتی به دست می آید. در تونس برای حصول رنگی بهتر، خمیری از حنا را با جوهر لیمو مالش داده و مدتی به حال خود باقی می گذارند تا اکسیده شود و سپس مورد استفاده قرار می دهند.

استفاده حنا در پزشکی

در هند و چین از برگهای حنا برای معالجه جزام، یرقان و شوره سر استفاده م یشود. دم کرده برگهای حنا برای نرم کردن سینه و برونشیت نافع بوده و در معالجه ناراحتی های پوستی نیز کاربرد دارد. از جوشاندن برگهای آن برای رفع پیله دندان استفاده می شود. حنا بواسطه داشتن مقداری تانن پوست را سفت کرده و تبخیر آن را کاهش می دهد و گلهای آن به خواب آور بودن معروفند. ابن سینا نوشته است که جوشانده برگ حنا برای علاج التهابات و سوختگی های آتش و زخمهای دهان و لثه کاربرد دارد و در رفع دردهای عصبی و علاج شکستگی استخوان ها مفید است.

حنا برای رفع عرق و بوی بد پا بسیار موثر است و برای تقویت پوست و ضد عفونی کردن آن فوق العاده اثر بخش است. به همین جهت در کشورهای شرقی از حنا برای تولید صابون استفاده می کنند.

استفاده زینتی حنا

این گیاه در کشور مصر به علت داشتن گلهای زیبا و معطر در باغچه های منازل کشت می گردد.

 استفاده در عطرسازی

در مصر از تقطیر گلهای حنا عطری بدست می آید که بسیار قوی بوده و استفاده از آن در قوم بنی اسرائیل بسیار معمول بوده است. در قبرس نیز تهیه عطر از حنا رواج دارد.

 استفاده در رنگرزی

حنا به دلیل تولید رنگ، در صنعت نیز مورد استفاده قرار می گیرد. پودر حنا اگر در آب بجوشد رنگ زرد قهوه ای تولید می کند و  در صورتی که کمی مواد قلیایی به آن اضافه گردد رنگ حاصله تیره تر شده و به رنگ قرمز تیره در خواهد آمد. اگر از ساقه حنا برای صنعت رنگرزی استفاده شود رنگ حاصله قرمز خواهد بود.

استفاده در رنگرزی پوست و پشم

می دانیم که در اکثر نباتات تانوئیدها به مقدار کم و بیش وجود دارند که با ژلاتین پوست ترکیب شده و تشکیل موادی می دهند که از فاسد شدن پوست جلوگیری می کند. این موضوع در دباغی کاربرد دارد.  بخاطر وجود تانن در حنا، رنگی که روی پوست و مو باقی میماند نسبتا بادوام است. گرد حنا نیز در دباغی استفاده م یشود که رنگ حاصله از آن سبز مایل به قرمز است. البته این رنگ زیاد پایدار نبوده و در مجاورت هوا و نور از بین می رود. همچنین حنا را برای رنگ کردن پشم و ابریشم بکار می برند و رنگ سرخ حنایی حاصل می شود. از ترکیب حنا با زاج و اکسید فرو رنگهای مختلفی بدست می آید.

 استفاده حنا در رنگ حیوانات

در عربستان یال و دم اسبها را با حنا رنگ می کنند در ایران نیز به عنوان زینت پشت و پهلوی گوسفندان را گاهی با حنا رنگ می نمایند.

ترکیبات شیمیایی موجود در حنا

برخی ترکیبات شیمیایی اندازه گیری شده در برگ حنا عبارتند از:

تانن ۸/ ۷درصد ، مقدار آب در دمای ۱۰۰ تا ۱۰۵ درجه سانتیگراد، ۶۷/۱۰ درصد ، مواد چرب ۰۴ / ۶ درصد ، سلولز خام ۵۱ / ۱۰ درصد ، مواد ازته ۲۵ / ۱۳ درصد، خاکستر ۶۴ / ۸درصد ، مواد غیر ازته قابل استخراج۵/۸۹ درصد ، اسانسها ۲/ ۱درصد ، رزینها ۵/ ۴درصد ، لاوزویین ۲/ ۱ درصد ، قند هیدرولیز شده ۲۵ / ۱۴ درصد ، قند احیاء شده ۱۴ / ۴درصد و مواد رنگی ۲درصد.

 

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد حنا می توانید به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه فرمایید.

گردآوری: حاتمی

کلمات کلیدی: حنا، کاشت، داشت، برداشت، ترکیبات موثر

منابع :

۱-  زرگری، علی. ۱۳۷۰ ، گیاهان داروئی، جلد دوم، انتشارات دانشگاه تهران.

۲-  میرحیدر، حسین. ۱۳۶۸ ، معارف گیاهی، جلد دوم، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

۳-  ابن سینا، حسین بن عبدالله. ۱۳۸۳ ، قانون، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.

۴-  نفیسی، علی اکبر. ۱۳۸۳ ، پزشکی نامه (ناظم الاطبا و تحفته الصالحین)،انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.

نوشته های مشابه