گیاه شناسی و خواص دارویی کاهو

کاهو (Lactuca sativa) یکی از گیاهان مهم تیره مرکبان ، زیر تیره Cichorioideae و طایفه Lactuceae می باشد . ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ، در مصر قدیم از کاهو نام برده شده است . همچنین ۵۵۰ سال قبل از میلاد مسیح ، پادشاهان ایران ازکاهو در غذاهای خود استفاده می کردند .

منشا کاهو شرق مدیترانه است . انواع وحشی کاهو اغلب دارای برگ ها و ساقه های بدون هد (هد برگهای بهم چسبیده است که از یک ساقه با میانگره های کوتاه بوجود آمده است) ، طعم تلخ و حاوی مقدار زیادی شیرابه می باشند .

گونه های جنس Lactuca دارای تعداد کروموزوم پایه ۸،۹و۱۷ می باشند . L.sativa یکی از چهار گونه بارور با ۹ کروموزوم پایه است . سایر گونه ها شامل L.serriola،L.virosa و L.saligna می باشند . کاهو (L.sativa) به صورت وحشی وجود ندارد و از L.serriola منشا گرفته است . L.sativa و L.serriola با هم قابل تلاقی هستند و نتاج دارای ویژگی های هر دو گونه هستند . برخی رقم های کاهو از تلاقی L.sativa x L.virosa و L.sativa x L.saligna به وجود آمده اند . L.serriola دارای عادت رشد رزتی است ، اما هد تشکیل نمی دهد . بذرهای آن کوچک ، برگ ها باریک و خاردار هستند .

ارزش غذایی و دارویی

کاهو منبع غنی ویتامین A و مواد معدنی مانند کلسیم و آهن است . ترکیب شیمیایی کاهو بسته به نوع ، رقم و شرایط محیطی منطقه کشت متفاوت است . در جدول ۱-۷ ارزش غذایی انواع کاهو نشان داده شده است .

کاهو ضد اسپاسم ، ملین ، ضد نفخ ، خلط آور ، آرامبخش ، خواب آور ، ضد درد ، مدر و اشتهاآور می باشد . همچنین در پیشگیری از یبوست و سرطانهای دستگاه گوارش و کاهش خطر عوارض قلبی و عروقی موثر است . پزشکان یونانی و رومی عصاره برگ کاهو را برای درمان تب و سردرد به کار می بردند . همچنین این عصاره در درمان سرطان کبد موثر است .

تولید

آسیا ، آمریکای شمالی و اروپا به ترتیب مقامهای اول تا سوم را در تولید کاهوی جهان به خود اختصاص داده اند . چین از نظر تولید و آمریکا از نظر میزان عملکرد در واحد سطح ، مقام اول را دارند .سطح زیرکشت کاهو در ایران ۱۳ هزار هکتار ، تولید ۴۰۳ هزار تن و متوسط عملکرد ۳۲ تن در هکتار می باشد .

گیاه شناسی

کاهو گیاهی یک ساله و روز بلند است . ریشه اصلی تا عمق ۱ متر هم نفوذ می کند . برگ ها بدون دمبرگ و به صورت یک روزت متراکم هستند که به فرمهای صاف ، فری یا مجعد وجود دارند . رنگ برگ ها از سبز تیره تا سبز روشن متغیر است . ممکن است آنتوسیانین به صورت لکه هایی در برگ یا حاشیه برگ وجود داشته باشد . ترکیب رنگها ، توزیع آنها و شکل برگ باعث ایجاد رقمهای زیادی با ظاهر متفاوت می شود .

بذر کاهو می تواند ورنالیزه شود . دمای پایین در طی جوانه زنی بذر و ظهور داننهال بر گلدهی کاهو موثر است . اگر بذر کاهو ۲۴ ساعت بعد از شروع جوانه زنی به مدت ۲۰-۵ روز با دمای ۴ درجه سانتی گراد مواجه شود ، ساقه های گلدهنده آن ۵-۳ روز زودتر ظاهر می شوند . حداقل مدت زمان قرارگرفتن بذر در دمای پایین ، ۱۳ روز می باشد و این عمل باید در سه روز اول جوانه زنی صورت گیرد . بسیاری از رقم های کاهو به ورنالیزاسیون بذر واکنش نشان نمی دهند .

گیاهی که القای گلدهی در آن صورت می گیرد ، از حالت روزتی با ساقه کوتاه ، به گیاهی که بیش از یک متر طول دارد ، تبدیل می شود . ساقه کاهو زمانی که به مرحله بلوغ می رسد ، طویل می شود و گیاه وارد مرحله زایشی می شود . دوره گلدهی ممکن است ۲-۱ ماه طول بکشد . در اکثر رقم های کاهو ، به جز کاهو ساقه ای ، ساقه استوانه ای کوتاه و فشرده است و در اثر بولتینگ ، ساقه طویل و منشعب می شود . ساقه ها از نظر طول و ضخامت متفاوت هستند . عوامل محیطی که تشکیل هد را تحریک می کنند ، باعث تاخیر در گلدهی می شوند . چون هد مانع طویل شدن ساقه گلدهنده می شود . معمولا” کشاورزان با استفاده از هورمون های رشد از تشکیل هد جلوگیری می کنند یا با بریدن ، برداشتن یا سایر وسایل مکانیکی ، هد را باز می کنند . در طول روزهای بلند ، گلدهی تشدید می شود . در دماهای مطلوب برای تشکیل هد ( دمای ۱۹ درجه سانتی گراد در روز و ۱۱ درجه سانتی گراد در شب ) ، گلدهی با تشکیل هد و ممانعت از طویل شدن ساقه ، به تاخیر می افتد .

معمولا” از هر بوته کاهو یک ساقه گلدهنده خارج می شود ، اما گاهی ساقه های بیشتری از جوانه های جانبی تشکیل می شوند . گل آذین کاهو کلاپرک Corymbose است که دارای تعداد زیادی گلچه می باشد . هر گلچه دارای دو برچه و شامل یک خامه طویل و یک کلاله چند قسمتی است . گلها فقط یک بار در روز ، در صبح آفتابی و گرم به مدت یک ساعت و در هوای ابری و خنک به مدت چند ساعت باز می شوند . کاهو خود گرده افشان اجباری است . علت خود گرده افشانی اجباری این است که دانه های گرده چسبنده هستند و با باد منتقل نمی شوند و حشرات کمی گلهای کاهو را بازدید می کنند . باروری ۶-۳ ساعت بعد از گرده افشانی رخ می دهد . میوه کاهو فندقه می باشد . بذرهای آن کوچک و به رنگ سفید با سایه زرد ، قهوه ای ، خاکستری و سیاه می باشند . هر گرم بذر شامل ۱۰۰۰ عدد بذر است . بذرها بعد از برداشت دارای دوره رکود کوتاهی می باشند که علت آن وجود مواد بازدارنده رشد قابل حل در آب است که با گذشت زمان و آبشویی از بین می رود . برخی رقم ها دارای رکود نوری Photodormancy و همه آنها دارای رکود دمایی Thermodormancy هستند .