آفتابگردان گیاهی است که در اغلب مناطق معتدل بخوبی رشد میکند و ارقام مشابه را می توان در طیف وسیعی از شرایط آب و هوایی کشت نمود. ویژگیهای مختلف مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی در تطبیق پذیری وسیع آن دخالت دارند. کاشت آفتابگردان در بسیاری از استان های کشور امکان پذیر است.
آفتابگردان بومی آمریکای شمالی بوده و به فراوانی در بسیاری از مناطق قاره آمریکا یافت میشود. آفتابگردان یکی از چهار گروه عمده گیاهان روغنی است که از نظر سطح زیر کشت و تولید پس از سویا، کلزا و بادام زمینی قرار دارد.
کاشت آفتابگردان
تهیه زمین و خاکورزى
تهیه زمین در زراعت آفتابگردان بسیار با اهمیت است. زیرا آفتابگردان گیاهی است که به ساختمان خاک بسیار حساس بوده و ریشه عمیق این گیاه برای توسعه، گسترش و استقرار احتیاج به خاک پوک دارد در چنین شرایطى حرارت، تهویه، رطوبت لازم برای جوانه زدن و رشد جوانه را به گونه ای رضایت بخش تأمین مىگردد. تفاوت رشد و نمو آفتابگردان در دو خاک غیرآماده و خاک آماده و مناسب قابل ملاحظه است.
بسته به اینکه کشت آفتابگردان بعد از چه زراعتی صورت میگیرد، تهیه زمین مناسب بایستی انجام شود. اگر آفتابگردان بعد از گندم و جو کشت شود بایستی حتما کاه و کلش زمین جمعآوری شود، زیرا جمع شدن کاه و کلش مقابل بذرکار مانع از حرکت آن شده و کاشت بذر به درستی انجام نمیشود تهیه زمین آفتابگردان بعد از شبدر و گشنیز که بقایای زیاد ندارند سادهتر مىباشد ولی اگر آفتابگردان بعد از کلزا و باقلا کشت شود، زدن دیسکهای عمود بر هم بعد از شخم عمیق به منظور خرد نمودن بقایای آن محصولات ضروری مى باشد.
خاک
آفتابگردان در خاکهایی که بافت آنها از شنی تا رسی تغییرکند، به خوبی رشد میکند تحمل به شوری آن که ۶ میلی ماوس در سانتیمتر است، آفتابگردان به عنوان یک گیاه دارای تحمل کم نسبت به شوری طبقه بندی میشود. آفتابگران نسبت به pH خاک حساس نیست.
تاریخ کاشت آفتابگردان
یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت زراعت آفتابگردان کشت بموقع آن است. تاریخ کشت مناسب آفتابگردان بستگی به آب و هوای هر منطقه دارد. بهترین موقع کشت زمانی است که حداقل درجه حرارت هوا به ۱۰-۸ درجه سانتیگراد رسیده باشد که این حرارت برای جوانه زدن مناسب است. طول فصل رشد مورد نیاز رقم، برخورد دوران گرده افشانی با فعالیت حشرات و فرار دوران گرده افشانی و اوایل دانه بندی از گرمای شدید تابستان از عوامل تعیین کننده در انتخاب تاریخ مناسب کاشت است. از آنجا که طول فصل رویش در اغلب مناطق ایران طولانی تر از حد مورد نیاز برای آفتابگردان است، این گیاه را میتوان در طیف وسیعی از تاریخها کشت نمود. دما عامل اصلی در تکوین مراحل فنولوژیکی یک گیاه است.
در شرایط آب و هوایی گرم عملکرد بهتری دارد. از این رو ساعات آفتابی هوا هرچه بیشتر باشد بر عملکرد آفتابگردان تأثیر مثبت خواهد داشت، برای انجام دوره نمو آفتابگردان به ۲۸۰۰ -۲۶۰۰ درجه حرارت از کاشت تا برداشت احتیاج دارد.
تاریخ کشت به تفکیک مناطق مختلف به شرح زیر است:
مناطق معتدل و سرد: اوسط فروردین ماه تا اواخر اردیبهشت ماه
مناطق گرمسیر: اواخر دی ماه تا اواسط اسفندماه
زمان کاشت آفتابگردان کشت دوم در مناطق مختلف استان بایستی طوری انتخاب گردد که برداشت به سرمای پاییزه برخورد ننمایند. البته کشت دوم در مناطق گرمسیر استان مشکلی نخواهد داشت ولی در بقیه نقاط استان نبایستی از نیمه تیر به بعد باشد چون در صورت شروع بارندگی، برداشت و خشک شدن محصول با مشکل مواجه خواهد شد.
وسیله کاشت
آفتابگردان را میتوان با بذرکارهای معمولی و پنوماتیک کشت کرد. به طور کلى کلیه بذرکارهایی که بتوانند بذر را روی پشته قرار دهند برای کاشت آفتابگردان میتوانند مورد استفاده قرار بگیرند. بنابراین میتوان از بذرکارهایی که برای کاشت ذرت، چغندرقند و … از آنها استفاده میکنند با انتخاب صفحه مناسب توزیع بذر برای کاشت آفتابگردان از آنها استفاده گردد. البته بذرکارهای پنوماتیک کاشت آفتابگردان بخاطر دقت زیاد آنها از این لحاظ مناسب ترند.
عمق کاشت
رعایت عمق کاشت در هر زراعتی یک اصل به شمار میرود. اگر بذر خیلى عمیق کشت شود سبز شدن گیاه و بیرون آمدن آن از خاک ممکن است تا دو برابر زمان معمول به تأخیر افتد. و این مسئله از چند جهت حائز اهمیت است: ذخیره غذایی بذر به اتمام رسیده و سبز نخواهد شد و یا گیاهچه ضعیفى تولید خواهد نمود و یا دوره سبز شدن بذر طولانى خواهد شد که این موضوع در اوخر فصل رشد مشکلاتى را در خصوص رسیدگى به وجود خواهد آمد.
آرایش کاشت
آفتابگردان به دو صورت مکانیزه و سنتی قابل کشت است. کشت مکانیزه آن با ادوات و ماشین آلات رایج و بذرکارهایى است که عملیات ایجاد شیار کاشت و کاشت بذر و خاک دادن روی آن همزمان صورت میگیرد، اما روش کاشت سنتی با دست صورت میگیرد و در قطعات کوچک قابل انجام است. بهتر است در مزارع بزرگ کشت آفتابگردان به صورت ردیفى باشد، چون با این روش عملیات داشت (کولتیواتور زنى، کودپاشى، آبیارى، مبارزه با آفات و بیماریها و علفهاى هرز و…) به سهولت انجام میگیرد. فاصلۀ ردیف یا بین خطوط کاشت در کشت اول معمولا ۷۵ سانتیمتر و در کشت دوم ۶۰ – ۵۰ سانتیمتر در نظر گرفته مى شود. فاصلۀ دو بوته در کشت آبی ۳۰-۲۰ سانتیمتر و در کشت دیم ۴۰-۳۰ سانتیمتر است. در زراعت آبى تراکم ۸- ۶ بوته در متر مربع و در زراعت دیم با بارندگی بیش از ۵۰۰ میلی متر تراکم مناسب ۷-۵ بوته در مترمربع است.
بذر مصرفی در کشت آفتابگردان
میزان بذر مصرفی در هکتار بسته به ریزی و درشتی بذر، قوه نامیه، رقم، زمان کاشت و دیررس یا زودرس بودن رقم، وضعیت تهیۀ زمین، مکانیزه و سنتی بودن و آبی و دیم بودن متفاوت مىباشد. میزان بذر در کشت ردیفی یا مکانیزه معمولا ۱۵-۵ کیلوگرم در هکتار و برای کاشت دستپاش ۲۰-۱۵ کیلوگرم در هکتار است. اگر معیار کشت دیم و آبی باشد، میزان بذر برای کشت آبی ۹-۶ کیلوگرم در هکتار و برای کشت دیم ۷-۵ کیلوگرم در هکتار است. میزان بذر مورد نیاز برای ارقام موجود و برای کشت دوم ۷-۶ کیلوگرم توصیه مىشود که در این صورت تعداد بوتهها در هکتار حدود ۷۵ هزار بوته می باشد. ضدعفونی کردن بذر معمولا به منظور جلوگیری از فساد و خراب شدن بذر صورت میگیرد و همچنین برای جلوگیری از خسارت حشرات صورت میگیرد که در انبارداری بذر هم مؤثر است. ضدعفونی کردن معمولا با سموم قارچکش مانند گرانوزان و مرکوران به میزان ۲ در هزار است.
آبیاری
اگرچه آفتابگردان گیاهی است که تا حدودی به خشکی متحمل است، اما دستیابی به عملکردهای بالا مستلزم تأمین رطوبت کافی در تمام مراحل رشد گیاه است. همه مراحل زندگی گیاه به نوعی به کم آبی حساسیت دارد ولی سه هفته قبل از گلدهی تا سه هفته بعد حساسترین زمان به کم آبی میباشد و کمبود آب در این فاصله خسارت جبران ناپذیری را بدنبال دارد. آفتابگردان در طول دور رشد و نمو خود به ۷-۶ بار آبیاری نیاز دارد که این مراحل عبارتند از:
خاک آب، زمان استقرار ریشه، ساقه رفتن، مرحله ستاره سو، گلدهی و دانهبندی و پر شدن دانه. برای سبز شدن و استقرار گیاه آبیاری لازم می باشد. در مرحله ساقه رفتن چون یک اندام جدید بوجود می آید، گیاه به آب فراوان نیاز دارد. در مرحله تشکیل غنچه (یا ستاره سو) کم آبی باعث ریز شدن و پوکی دانه میگردد در مرحله گلدهی، کم آبی باعث پوکی دانه میشود. عدم آبیاری به موقع در زمان پرشدن دانه که حساس ترین مرحله است سبب پوکی و لاغرى دانه می شود. باید در همه مراحل رشد گیاه آب به اندازه کافی تأمین شود.
کودهای شیمیایی
ازت و فسفر بیش از دیگر عناصر مورد نیاز آفتابگردان هستند. پتاسیم باعث تقویت ساقه و دیگر اندام های آفتابگردان میشود، بنابراین در هنگام انتخاب نوع کود این نیاز پتاسیم را باید مد نظر قرار داد. بسیاری از کشاورزان نیز در مورد اهمیت گوگرد (سولفور) سوال میکنند. در پاسخ باید گفت که در مقایسه با دیگر گیاهان روغنی، آفتابگردان نیاز کمتری به گوگرد دارد.
معمولا نیازی به دادن کودهای دامی به زراعت آفتابگردان نمیباشد، ولی چنانچه ممکن بود میتوان ۲۰ تا ۳۰ تن کود دامی را در پاییز با شخم به زیر خاک نمود .به طور کلی میزان کودهای شیمیایی مورد نیاز آفتابگردان ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم ازت خالص، ۵۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم فسفر و پتاس در هکتار میباشد که باید قبل از کشت در خاک مدفون گردد.
علفکشهای مورد استفاده
علفکشهای قبل از کاشت که معمولا توصیه می شوند تری فلورالین (با نام تجارتی ترفلان)، پروفلورالین (با نام تجارتی سونالان) میباشند این علفکشها بیشترین تاثیر را بر علفهای هرز گندمیان و کم ترین اثر را بر علف هرز دو لپه ای دارند. مقادیر توصیه شده برای مصرف علفکش در روی بر چسبها و با توجه به فرمولهای ویژه آنها ارائه شده است.
خورشید گرایی
آفتابگردان از لحاظ فتوپریود گیاهی خنثی است، برگهای آفتابگردان با ۱۲ درجه یا ۴۸ دقیقه تأخیر نسبت به زاویۀ آزیموت خورشید نورگراست. طبقهای در حال رشد هنگام صبح به طرف شرق قرار میگیرند و حرکت خود را به دنبال خورشید ادامه میدهند و در هنگام غروب به سمت مغرب قرار میگیرند و به محض ظهور گلهای زبانهای طبق، این حرکت متوقف میشود و طبقها به سمت مشرق می ایستند. به نظر میرسد که پدیده نورگرایی (خورشید گرایی) آفتابگردان یک نوع سازگاری است تا طبقها و برگها به طرف نور قرار گیرند و نور لازم جهت فتوسنتز را بدست آورند.