ضرورت توجه به افزایش میزان تولید محصولات کشاورزی به تبع افزایش جمعیت جهان از موضوعاتی است که امروزه توجه همگان به خصوص سیاست گذاران و برنامه ریزان را به خود جلب کرده است. در کشور ما نیز با توجه به محدودیت توسعه اراضی کشاورزی، باید به منظور افزایش تولید در واحد سطح اقدامات اساسی صورت پذیرد. این امر در صورتی محقق می شود که توجه همه جانبه ای به حفظ خاک، این منبع ارزشمند ملی معطوف گردد. مشکل کمبود مواد آلی خاک نه تنها در مناطق گرم و خشک، بلکه در سال های اخیر به لحاظ عدم توجه کافی به رعایت اصول به زراعی به خصوص تناوب زراعی و نبود فاصله کافی و تنوع کشت گیاهان در خاک های مناطق معتدل و مرطوب نیز مشهود می باشد. تقویت مواد آلی خاک در دیم زارهای کشور در کاهش تبعات ناشی از تنش خشکی و خشکسالی و خسارت سرما موثر خواهد بود. بنابراین اعمال مدیریت های لازم برای افزایش مواد آلی در خاک و استفاده از سیستم های تناوبی مناسب برای این منظور می تواند یکی از راهکارهای بسیار مهم و موفق در این زمینه باشد.
نقش کود سبز در افزایش مواد آلی و حاصلخیزی خاک
بنا به گزارش سازمان خوار و بار جهانی، FAO بیش از ۹۹ درصد مواد غذایی انسان از محیط خاکی تامین می گردد. امروزه متوسط اراضی قابل کشت جهان به ازاء هر نفر ۲۳ صدم هکتار است. این عدد در آمریکا ۴ دهم ، چین ۸ صدم، هند ۱ دهم و بالا خره در ایران ۲ دهم هکتار می باشد. تقریبا همه کارشناسان و صاحب نظران متفق القول عقیده دارند که تنها راه تامین غذا برای جمعیت رو به رشد جهان افزایش عملکرد و بهره وری در واحد سطح است، پیش بینی می شود جمعیت جهان تا سال ۲۰۵۰ به بیش از ۹ میلیارد نفر رسیده و تقاضا برای گوشت و غذا به ترتیب ۸۵ و ۵۰ درصد افزایش خواهد یافت بدیهی است عمده این افزایش تقاضا می بایست از طریق خاک و افزایش بهره وری تامین شود یکی از راه های افزایش عملکرد، بهبود خواص تغذیه ای و فیزیکی خاک مزارع با افزودن ماده آلی به خاک می باشد . میزان ماده آلی و یا کربن آلی در خاک های کشور به جز حاشیه شمالی، کمتر از ۱ درصد است که با مقدار بهینه ۳ درصد فاصله زیادی دارد. با مصرف روز افزون کود های شیمیایی و عدم برگشت بقایای گیاهی به خاک و حتی سوزاندن آنها سالیانه از مقدار ماده آلی ناچیز خاک های ایران کاسته شده و خاک عملا به کلوخه هایی غیر قابل نفود تبدیل می شود. مواد آلی خاک قلب کشاورزی پایدار است و یکی از شاخص های مهم کیفیت خاک میباشد. بنابراین مدیریت آن به ویژه در خاک های تحت کشت کشور که در فقر ماده آلی به سر می برد از اهمیت خاصی برخوردار است.
مخلوط کردن بقایای گیاهی با خاک برای افزایش مواد آلی خاک
از کارکرد های مواد آلی در خاک می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1- منبع تامین کربن و انرژی برای ریز جانداران خاک است . و ذخیره و تامین کننده عناصر غذایی مورد نیاز گیاه و ریز موجودات خاک نظیر نیتروژن ، فسفر و گوگرد است. در نگهداری عناصر غذایی خاک از طریق افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و آنیونی موثر است.
2- کاهش دهنده چسبندگی خاک بوده و مانع از تراکم ( فشردگی خاک) میگردد. با افزایش نفوذ پذیری خاک، شرایط را برای نفوذ ریشه فراهم کرده و کاهش دهنده سله و روان آب می باشد.
3- محرک فعالیت های میکروبی خاک که نقش بسیار موثری در حاصلخیزی دارند.
4- گسترش سیستم ریشه ای با تحریک فعالیت های میکروبی و آنزیم های گیاهی
5- افزایش جذب عناصر غذایی به خاطر دارا بودن خاصیت کلوئیدی، به طوری که عناصر غذایی را به تدریج در اختیار گیاه قرار می دهد، اثرات کمبود عناصر غذایی کم مصرف مانند روی، آهن و مس در خاک های با مواد آلی کمتر بیشتر مشاهده می شود. این عناصر یا هوموس تولید کلات نموده و از این راه جذب آن ها سریع تر می گردد.
6- کارایی بیشتر آفت کش ها
7- بهبود ساختمان خاک با توجه به نقش مواد آلی به ویژه بخش هوموس آن در تشکیل خاک دانه ها
8- جلوگیری از فرسایش خاک از راه افزایش مقاومت خاک در برابر عوامل فرسایش، که با افزایش مواد آلی خاک صورت می گیرد. مواد آلی با مخلوط شدن با مواد معدنی، تشکیل خاک دانه ها را می دهند و خاک دانه ها با افزایش نفوذ پذیری خاک، از جاری شدن سیل و انهدام و تخریب خاک جلوگیری می نمایند.
9-افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک به خاطر خاصیت کلوئیدی، به طوری که خاصیت جذب آب تا ۱۵ برابر وزن خود افزایش می یابد.
10-تنظیم PH خاک
تناوب زراعی
تناوب زراعی در تعریف ساده کشت گیاهان زراعی مختلف بطور متناوب در یک مزرعه است. با اجرای تناوب از کاهش ذخایر مواد معدنی خاک جلوگیری شده، کنترل عوامل خسارت زا از قبیل آفات، بیماری ها و علف های هرز آسانتر شده و به حفظ مواد آلی خاک کمک می شود. در کشور ما گیاهان علوفه ای مانند یونجه، شبدر، حبوبات آبی و دیم، محصولات سبزی و صیفی و نیز گیاهان روغنی در تناوب با غلات پاییزه قرار می گیرند که علاوه بر تامین نیاز های تغذیه ای انسان و دام به چرخه عناصر غذایی خاک کمک می نمایند. وزارت جهاد کشاورزی ترویج و گسترش تناوب زراعی در زراعت های آبی و دیم را از برنامه های اساسی خود در تدوین طرح های افزایش ضریب خود اتکایی محصولات زراعی قرار داده است. از آنجاییکه شبدر و اسپرس معمولا بصورت یک تا دو ساله در زمین کشت میگردند، پس از برداشت، بقایا و ریشه های آنها قبل از کشت گندم به خاک برگردانده می شود. یونجه نیز معمولا پس از ۷-۵ سال استفاده از علوفه، برگردانده شده و تأثیر مثبتی در بهبود حاصلخیزی خاک بعنوان کود سبز خواهند داشت. از این رو هر ساله قریب به ۲۰ درصد از اراضی تخصیص یافته به کشت یونجه که در تناوب با گندم قرار می گیرند، می توانند جزو آمار کودهای سبز بحساب آیند.
کود سبز در تناوب با گندم
انتخاب یک تناوب مناسب با تاکید بر جنبه های حفاظت محیط زیست برای هر منطقه شرط اصلی افزایش بهره وری و پایداری تولید در دراز مدت خواهد بود. تناوب، کشت گیاهان مختلف با ویژگی های متفاوت با یکدیگر می باشد. در سیستم های زراعی، تناوب نقش بسیار مهمی را در کشاورزی پایدار ایفا میکند. تناوب زراعی صحیح، به دلیل بهبود حاصلخیزی و کیفیت خاک، افزایش مواد آلی خاک، کاهش بیماری ها، آفات و علف های هرز و کاهش فرسایش باعث افزایش تولید می شود.
یکی از راه های افزایش مواد آلی خاک استفاده از کود سبز در تناوب زراعی می باشد. منظور از کود سبز، برگرداندن شاخ و برگ گیاهان به خاک پس از رشد کافی محصول است. در صورتی که از گیاهان تیره بقولات به عنوان کود سبز استفاده شود، نیتروژن تثبیت شده در ریشه همراه با مواد غذایی جذب شده به خاک برمی گردد.
توجه به این نکته مهم است که نبایستی کود سبز را به عنوان علوفه برداشت و یا مورد چرای دام قرار داد. این امر اهدافی که برای کود سبز متصور است را کمرنگ می سازد. چرای دام با یک برداشت مختصر علوفه از کود سبز هنگامی امکان پذیر است که کودشیمیایی کافی به خاک داده شده و فرصت لازم برای رشد مجدد و کافی را به کود سبز بدهد.
گردآوری: حاتمی
