هوموس یکی از محصولات پایداری است که در جریان تجزیه مواد کربنی حاصل می شود. نوعی ماده آلی خاک پوسیده شده است که به آن هوموس نیز گفته می شود. از آنجا که مواد آلی اثرات مطلوبی بر روی خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک دارند، به عنوان یک جزء با ارزش شناخته شده اند. ماهیت بقایای آلی و تجزیه میکروبی آنها که منجر به تولید ماده آلی خاک می شود، کیفیت خاک را افزایش می دهد. توده ای از ذرات معدنی به تنهایی یک خاک واقعی را تشکیل نمی دهد. خاک های واقعی بوسیله ارگانیسم های زنده تحت تأثیر قرار گرفته، تغییر می کنند و موادی به آنها به عنوان تکمیل کننده افزوده می شوند. گیاهان و جانوران به توسعه و گسترش خاک ها از طریق ایجاد مواد آلی اضافی کمک می کنند. قارچ ها و باکتری ها این مواد آلی را به یک ترکیب شیمیایی نیمه محلول که هوموس‌نامیده می شود، تبدیل می کنند. ارگانیسم های بزرگ تر موجود در خاک مانند کرم های خاکی، سوسک ها و موریانه ها، هوموس را با مواد معدنی موجود در خاک در هم می آمیزند.
هوموس به دو علت به راحتی تجزیه نمی شود چون اولاً هوموس با مواد معدنی خاک پیوند برقرار کرده و از این نظر می توان گفت به نوعی جزئی از ترکیب شیمیایی خاک محسوب می گردد و ثانیاً هوموس به لحاظ شیمیایی ترکیبی بسیار پیچیده داشته و از این نظر توسط موجودات مختلف قابل استفاده و تجزیه نمی باشد. هوموس ترکیب پیچیده خاصی دارد و از موادی تشکیل شده است که به طور کلی به آنها هومیک می گویند.
مواد هومیک از ترکیباتی مثل هیومیک اسید، فولویک اسید، هماتوملانیک اسید، هومین ها و … تشکیل شده اند. هوموس یک ماده بیوشیمیایی است که در لایه های بالایی خاک که تیره است، تشکیل می شود. خود هوموس به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه است. مطالعه هوموس به صورت مجزا بسیار مشکل است، چرا که هوموس با ذرات ریز مواد معدنی به خوبی مخلوط شده است. هوموس از اسیدها (هیومیک و فولویک)، قارچ ها، باکتری ها، دیاستازها و ترکیبات آلی دیگر که در مراحل گوناگون تجزیه می باشند، تشکیل یافته است و در تشکیل آن نقش لیگنین حائز اهمیت فراوان است. زیرا مواد نیتروژنه و گلوسیدها بر روی آن تثبیت گشته و به این ترتیب از یک طرف مولکول های بزرگ آلی را تشکیل می دهد و از طرف دیگر به ذرات رس متصل می گردد. خاکدانه های رسی هوموسی که به این ترتیب از ترکیب تنگاتنگ مواد آلی و معدنی پدید می آیند، ساختمانی نرم و قابل تهویه با ظرفیت بالای ذخیره آب و عناصر غذایی به خاک می بخشند.
هوموس
مواد پروتئینی موجود در هوموس که از کالبد موجودات زنده حاصل می شود، توسط موجودات ذره بینی با منشاء گیاهی و جانوری تجزیه می یابند و به آهستگی معدنی شده و به طور پیوسته غذای گیاهان را تأمین می نمایند. به بیان دیگر هوموس ماده غذایی بینابینی و ذخیره ای است که عامل اصلی حاصلخیزی خاک را تشکیل می دهد. هوموسی که به عنوان جزء آلی خاک محسوب می شود، در نتیجه تداوم مراحل تثبیت و معدنی شدن مواد توسط فعالیت های میکروبی در خاک ایجاد می شود. به همین نحو، بقایای گیاهی تحت تأثیر تداوم این مراحل تغییر شکل داده و اجزای آلی خاک را تشکیل می دهند. هوموس در یک حالت دینامیکی است و دارای اسیدهای آمینه، پیورین، پیریمیدن، مواد معطر با ترکیبات حلقوی، اسیدهای اورنیک، قندهای آمینه، الکل های قندی، قند میتل و اسیدهای حاوی ترکیبات خطی می باشد. به استثنای اسیدهای آمینه و اسیدهای حاوی ترکیبات خطی که محلول هستند، سایر مواد غذایی موجود در هوموس به صورت اتصالی بوده و توسط بازها می توان آنها را به فرم محلول تبدیل کرد.
هوموس دارای سه جزء اصلی فولویک اسید، هیومین و هیومیک اسید است که هیومیک اسید به عنوان مقاوم ترین جزء دارای حداکثر طول عمر است. قارچ هایی مثل پنیسیلیوم و آسپرژیلیوس و برخی از اکتینومیست ها، مواد هوموس مانندی به رنگ سیاه تولید می کنند که در تولید مواد هوموسی به عنوان اساس ساختمانی آن تلقی می شوند. در بیشتر خاک های معدنی تأثیر شیمیایی مهم مواد آلی این است که 5 تا 15 درصد ظرفیت تبادل کاتیونی را تشکیل می دهند. بارهای الکتریکی از نوع بارهای الکتریکی وابسته به pH هستند. بنابراین وقتی pH زیاد می شود ظرفیت تبادل کاتیونی نیز افزایش می یابد. مواد آلی خاک از طریق تحریک خاکدانه سازی بر خصوصیات فیزیکی خاک تأثیر می گذارند. پلی ساکاریدهایی که به وسیله باکتری های خاک تشکیل می شوند خاکدانه سازی را افزایش می دهند. خاکی که در آن ذرات کوچک تر به هم متصل می شوند و خاکدانه هایی را ایجاد می کنند که در آب پایدار هستند بسیار مناسب اند؛ زیرا باعث افزایش سرعت نفوذ آب، کاهش روان آب و کاهش فرسایش می شوند. با وجود هوموس تبادلات گازی خاک با اتمسفر بیشتر شده و تهویه خاک بهبود می یابد. علاوه بر آن به دلیل کاهش مقاومت خاک، کشت و کار و نفوذ ریشه گیاهان در آن آسان تر انجام می شود.
فواید هوموس
هوموس توانایی خاک را برای نگه داری و ذخیره رطوبت افزایش می دهد. باعث ته نشست مواد حمل شده توسط باد و باران می شود. منبع مهم مورد نیاز تأمین کربن و نیتروژن گیاهان است. باعث بهبود ساختمان خاک برای رشد گیاهان می شود. هوموس دارای انواع گوناگونی است که بستگی به کیفیت مواد آلی و نوع سنگ مادر دارد.
گردآوری: حاتمی
