کتان گیاهی خودگرده افشان که با مناطق معتدل در سراسر جهان سازگاری دارد. نام علمی کتان . Linum usitatissimum L است که معنی تحت اللفظی آن «بسیار سودمند » است. کتان‌استفاده های بسیاری در صنایع، موادغذایی و داروسازی دارد. در سال 2014 کمیته سلامتی کانادا اعلام کرد که مصرف کتان سبب کاهش سطح کلسترول خون می شود که عامل اصلی خطر بیماری های قلبی است. ساقه های کتان حاوی فیبری است که برای ساخت منسوجات و قطعات اتومبیل می توان از آن استفاده کرد. اعتقاد بر این است که منشأ کتان خاورمیانه یا هند بوده است. این گیاه محصولی قدیمی است که سابقه کشت وکار آن به 7000 سال قبل از میلاد برمی گردد. رد پای استفاده از الیاف ساقه و روغن دانه به تمدن های اولیه مصر و خاورمیانه می رسد.
کتان‌سازگاری خوب و مناسبی در تناوب محصول در همه خاک های کشاورزی دارد. کتان به تولیدکنندگان اطمینان می دهد که می تواند جایگزینی مناسبی برای غلات (گندم پاییزه یا بهاره، جو و چاودار)، سایر دانه های روغنی (کلزا، خردل) و حبوبات (نخود، عدس و سویا) باشد. بعد از کنترل علف های هرز، خشکی، رطوبت زیاد خاک، تراکم بوته و تنش گرمایی مهمترین عواملی هستند که عملکرد‌کتان را تحت تأثیر قرارمی دهند. به واسطه خصوصیت سیستم ریشه کم عمق آن، تا 70 سانتیمتری از نوک ریشه کتان، 95 درصد آب و مواد غذایی جذب می شود.
روغن‌کتان
کمبود رطوبت معمولا عملکرد‌کتان را محدود می کند و محصول بعدی که عمق ریشه ای کمتر از 70 سانتیمتر داشته باشد، با کمبود مواد غذایی و رطوبت مواجه خواهد شد. به منظور تعیین میزان بهینه از مصرف کود در خاک، انجام آزمایش خاک امری معقول است. خاکهای حاصلخیز با بافت متوسط تا سنگین برای افزایش عملکرد‌کتان ایده آل است. بعد از برداشت محصول کتان، مقدار کاه باقیمانده در سطح مزرعه کم است و برداشت آن سبب افزایش خطر فرسایش خاک توسط باد و باران می شود. به همین دلیل‌کتان میبایستی در تناوب با سایر محصولات قرارگیرد. دوره گلدهی بحرانی ترین مرحله از رشد گیاه در برابر درجه حرارت های بالاست و عملکرد دانه کتان را تحت تأثیر قرارمی دهد. تحقیقات زیادی در کانادا نشان داده است که محصول قبلی و توالی در کشت کتان تأثیری معنادار بر تولید و عملکرد دانه‌کتان دارد.
تأثیر کلش کلزا بر گیاه‌کتان
کتان‌عملکرد ضعیفی روی کلش حاصل از کلزا و خردل در مقایسه با کلش غلات و دیگر محصولات پهن برگ دارد، خصوصا در مزرعه ای که دانه های کلزا به صورت خودرو رشد کرده باشند. کمی عملکرد‌کتان بعد از محصول کلزا را می توان به تأثیر منفی کلزا بر قارچ های اربوسکولار مایکوریزا نسبت داد. آربوسکولار مایکوریزا قارچ مهمی است که در شرایط محدود بودن عناصر غذایی، از طریق افزایش سطح جذب عناصر باعث افزایش رشد کتان می شود. این امر به خصوص برای عناصر غذایی غیر متحرک در خاک (مانند فسفر، مس و روی) بسیار مهم است. کتان‌به سموم زیستی که در اثر تجزیه از کلش کلزا آزاد می شود، بسیار حساس است و ممکن است جوانه زنی و استقرار گیاهچه کتان را محدود کند. در مقایسه با اکثر محصولات سالانه، تخلیه نیتروژن و رطوبت خاک توسط کلزا خیلی زیاد است. طی سال هایی که بارندگی زیر میانگین سالانه است، این اتفاق بسیار حیاتی است. خاک با مقدار رطوبت کم خاص نواحی خشک و نیمه خشک است. در آنجا مقدار آب قابل دسترس کم تر است و مقدار اطمینان به این رطوبت خیلی کم تر از نواحی نیمه مرطوب است.
تخم‌کتان سرخ
تأثیر کلش‌کتان بر کتان
عموماً کم ترین عملکرد و کیفیت اکثر محصولات در زمین هایی اتفاق می افتد که محصول مجددا در همان زمین کشت شده باشد. این اتفاق را می توان به پاتوژن های گیاهی زیادی نسبت داد که بر بهره وری محصول تأثیر دارند. کشت‌کتان روی کلش کتان قبلی کم ترین عملکرد محصول را دارد. کاهش بهره وری کتان روی کلش‌کتان ممکن است به چند دلیل باشد:
1- وجود و تکثیر پاتوژن های خاک (پژمردگی فوزاریومی و بیماری)
2- وجود یک بستر بذر خشک به واسطه کاهش توانایی کلش در به دام انداختن برف و ذخیره رطوبت یا تخلیه رطوبت ذخیره شده در نیم رخ عمقی خاک (در عمق70 سانتی متر ریشه)
3- پوسته پوسته شدن خاک در زمان ظهور گیاهچه در بهار، خصوصا وقتی باران های سنگین قبل از ظهور گیاهچه ببارد. این موضوع به ویژه در خاک های سنگین (خاک های رسی) صادق است که مقدار پوشش گیاهی کمی از محصول کتان قبلی دارند.
تأثیر کلش گیاهان لگوم بر کتان
پژوهش ها نشان می دهد که کشت گیاه کتان روی کلش گیاه نخود عملکردی مشابه کشت‌کتان روی بقایای گندم و جو دارد. این امر ممکن است ناشی از رطوبت قابل دسترس یا نیتروژن تثبیت شده توسط نخود یا هر دو باشد. کتان‌بعد از محصولاتی مانند سویا، نخود و لوبیا کاشت شده بود. کتان‌کشت شده روی لگوم های دیگری مانند شبدر شیرین و یونجه عملکرد بیش تری نسبت به کاشت آن روی کلش سایر محصولات داشت. لگوم هایی مانند نخود، مقدار مصرف آب کم تری در مقایسه با سایر محصولات دارند. کلش مزرعه نخود نیتروژن معدنی بیش تری دارد و ریشه های آن هنگام تجزیه گره های تثبیت نیتروژن، آن را آزاد می کنند.
اثر کلش کتان بر غلات
تحقیقاتی که در مزارع کانادا انجام شده است نشان می دهد کشت غلات (گندم و جو بهاره یا پاییزه) روی کلش مزرعه کتان عملکرد بیش تری از کشت غلات روی مزارع گندم دارد. یک ویژگی مهم برای این عملکرد سود آور این بود که در رشد کتان علف های هرز به خوبی کنترل شده بود. مزارع‌کتان که فاقد علف هرز هستند، مقدار آب قابل دسترس در خاک را برای محصول بعدی حفظ می کنند. در مجموع، از آنجا که‌کتان همه نیازهای رطوبتی را تا عمق 70 سانتی متری خاک استفاده می کند، ریشه های غلات می توانند اغلب به اعماق بیش تر از 70 سانتی متر نفوذ کنند و از رطوبت و حاصلخیزی آنجا استفاده کنند.
کتان‌جز محبوبترین دانه های روغنی به حساب می آید.
تأثیر کلش‌کتان بر گیاهان روغنی و لگوم
کلزای رشد یافته روی بقایای‌کتان نسبت به کلزای کشت شده روی بقایای کلزا عملکرد بیش تری دارد، به استثناء زمان خشک سالی که عملکرد کاهش می یابد. این افزایش عملکرد تا حدی به سبب کاهش شدت و وقوع خشکی است، به خصوص زمانی که کلزا در تناوب با‌کتان، گندم یا‌کتان در تناوب های مختلف (کلزا-گندم-کتان-کلزا) در یک سیستم کشت سنتی یا شخم حداقلی وارد می شود.
همان گونه که‌کتان مورد علاقه بسیاری از آفات کلزا نیست، کتان‌چرخه زندگی بسیاری از این میکروارگانیسم ها را در هم می شکند. در نتیجه ممکن است جمعیت آفات کاهش یابد و در کل سبب کاهش آلودگی شود. در مناطق نیمه خشک به دلیل تخلیه کم رطوبت نسبت به سایر گیاهان روغنی مانند آفتاب گردان، گلرنگ و سویا، کتان گیاهی سود مندتر است. از نظر تخلیه رطوبت خاک،کتان مشابه گندم، کلزا، ارزن و نخود است.
گردآوری: حاتمی
