صفر تا صد کشت کاهو

کاهو (Lactuca sativa) یکی از گیاهان مهم تیره مرکبان ، زیر تیره Cichorioideae و طایفه Lactuceae می باشد. کشت کاهو در شراطی مختلفی امکانپذیر است که میتوان بصورت گلخانه ای یا در فضای آزاد آن را کشت نمود. در ادامه قصد داریم از صفر تا صد کشت کاهو را خدمت شما شرح دهیم.

شرایط محیطی مطلوب برای کشت کاهو

جوانه زنی بذر کاهو در دمای ۲۵-۲۴ درجه سانتی گراد مطلوب است و با کاهش دما ، سرعت جوانه زنی کاهش می یابد . چون دماهای بالا باعث القای رکود می شوند ، جوانه زنی بذر در دماهای بین ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتی گراد کاهش می یابد . با عدم کاشت بذر در دماهای بالا ، می توان از رکود دمایی (Thermodormancy) جلوگیری کرد . لازم است تا از آبگیری بذر کاهو در دوره هایی با دمای بالا جلوگیری شود .

دماهای متوسط برای تولید کاهو باکیفیت بالا ، مطلوب است و بهترین دما ۲۵-۱۸ درجه سانتی گراد روز و ۱۵-۱۰  درجه سانتی گراد شب می باشد . معمولا” دماهای بالاتر از ۳۰ درجه سانتی گراد باعث توقف رشد ، بولتینگ و در نتیجه تلخی و شل شدن هد (Puffy head) می شوند . معمولا” انوع برگی نسبت به انواع هددار ، سازگاری بهتری با محدوده وسیعی از دما دارند .

رسیدن کاهو به شدت تحت تاثیر دما قرار دارد و در آب و هوای گرم پس از ۶۰ روز برداشت صورت می گیرد ، در صورتی که در رقم های کریسپ هد بیش از ۱۲۰ روز برای برداشت مورد نیاز می باشد . انواع کاهوی بدون هد خیلی سریع تر از انواع کریسپ هد می رسند . در صورت مقاوم کردن نسبی گیاهان ، برخی رقم ها یخبندان خفیف را تحمل می کنند ، اگرچه ممکن است یخبندان باعث تاولی شدن بافت اپیدرم برگ های بیرونی شود . گیاهان جوان نسبت به پیر به دماهای پایین مقاوم تر هستند .

معمولا” شدت نور زیاد و طول روز بلند باعث افزایش سرعت رشد می شود و یا تولید برگ های پهن تر و گسترش سطح برگ را تسریع می کند . این عمل باعث تشکیل سریع تر هد می شود . اما ، در روزهای بلند ، به ویژه دماهای بالا ، بولتینگ در برخی رقم ها تسریع می شود .

خاک مورد نیاز جهت کشت کاهو

کاهو در محدوده وسیعی از خاک ها رشد می کند . خاک هایی با قابلیت نگهداری رطوبت و زهکشی کافی ، مانند خاک های شنی لومی یا خاک های آلی، برای کشت کاهو مطلوب هستند . کاهو به فشردگی و اسدیته خاک حساس است . در خاک های معدنی ، PH باید بالاتر از ۵/۵ باشد و محدوده ۲/۷-۵/۶ برای آن قابل قبول است . در ۵/۵-۲/۵= PH علایم مسمومیت آلومینیوم و آهن و علایم کمبود کلسیم ، فسفر ، منیزیم و مولیبدن مشاهده می شود. با افزودن آهک جهت افزایش PH ، قابلیت دسترسی به این عناصر غذایی افزایش می یابد .

داننهالها تحمل کمی به شوری دارند ، درحالی که گیاهان پیرتر مقاوم تر هستند . انواع کاهو رومن نسبت به کریسپ هد به شوری مقاوم تر هستند .

شوری زیاد خاک باعث پفی شدن (Puffiness) و چرمی شدن (Thick leathery) برگهای بیرونی و تلخ شدن گیاهان می شود . آبیاری بارانی گیاهان در حال رشد ، باعث کاهش نمک می شود و اگر پس از آن آبیاری جوی پشته ای استفاده شود ، باعث می شود نمک بالای منطقه ریشه ، در وسط پشته های دوطرفه جمع شود و ریشه ها از نمک محافظت شوند . کشت های یک طرفه که بوته ها در وسط پشته کاشته می شوند ، باعث صدمه به گیاه می شود .

سیستم ریشه های جانبی نسبتا” سطحی کاهو باعث شده است تا این گیاه به تنش خشکی حساس باشد . رش مطلوب ، با رطوبت یکنواخت خاک به دست می آید . در کشت کاهو روش های مختلف آبیاری مورد استفاده قرار می گیرد ، ولی آبیاری قطره ای باعث افزایش کارآیی و عملکرد می شود .

تغذیه

سیستم ریشه ای نسبتا” سطحی باعث شده است تا مواد غذایی مورد نیاز گیاه به راحتی در دسترس آن قرار داده شود . زمان مصرف کودها برای افزایش کارایی آنها بسیار مهم است . منبع کود نیتروژن مهم است و مخلوطی از نیترات و آمونیوم جهت رشد سریع و مداوم بهتر از مصرف آنها به تنهایی است. مسمومیت نیتروژن علایمی شبیه کرکی شدن ریشه (Corky root) ایجاد می کند . علایم مسمومیت نیتروژن شبیه علایم بیماری باکتریایی Rhizomonas suberifaciens است . البته علایم مسمومیت نیتروژن به صورت لکه های قهوه ای مایل به قرمز است، در حالی که لکه های باکتریایی قهوه ای مایل به سبز می باشند .

در فرایند کشت کاهو فسفر برای زودرسی محصول اهمیت زیادی دارد . از آنجا که ۷۵ درصد بیوماس گیاه در آخرین هفته قبل از برداشت تولید می شود ، اگر کودها قبل از رشد سریع گیاه استفاده شوند ، کارایی بیشتری دارند .

معمولا” در خاک های شنی ۵۰-۴۰ کیلوگرم نیتروژن و ۱۰۰-۷۵ کیلوگرم فسفر و پتاسیم در هکتار به کار می رود . درحدود نیمی از نیتروژن در زمان کاشت بذر و بقیه بعد از تنک کردن مورد استفاده قرار می گیرد.

ازدیاد

بذر کاهو دارای دو نوع رکود ثانویه می باشد که عبارتند از رکود دمایی و رکود تاریکی . اگر بذر کاهو در مرحله جذب آب با دمای بالاتراز ۳۰ درجه سانتی گراد مواجه شود ، وارد رکود دمایی می شود و جوانه زنی با تاخیر صورت می گیرد . حساسیت به دمای بالا ، در صورتی که بذر در شروع آبگیری حداقل به مدت ۸ ساعت با آن دما مواجه شود ، بیشترین است . رقمهای کاهو کریسپ هد نسبت به رومن و باترهد حساسیت کمتری به ترمودرمانسی دارند . رقم های کاهو که قادر به جوانه زنی در دمای بالا هستند ، اتیلن آزاد می کنند ، در حالی که بذرهایی با رکود دمایی ، اتیلن آزاد نمی کنند .

تیمار بذر با مواد آزادکننده اتیلن (اتفون) یا پیش ماده اتیلن (ACC یا ۱- آمینوسیکلو پروپان -۱- کربوکسیلیک اسید) رکود دمایی را به حداقل می رساند . شرایط بی هوازی ناشی از غیرقابل نفوذبودن پریکارپ ، از تشکیل اتیلن در دمای بالا جلوگیری می کند . مصرف اتیلن نفوذپذیری پریکارپ در دمای بالا را افزایش می دهد . کاربرد سیتوکینین ها (بنزیل آدنین ، کینتین) در بذر باعث افزایش پتانسیل رشد داننهال در دمای بالا می شود . علاوه بر این ترکیبی از کینتین و اتفون نیز باعث بهبود جوانه زنی بذر کاهو در دماهای بالا می گردد . تیمار سرمادهی بذر باعث رفع این رکود می شود .

بذر برخی از رقم ها که در کشت کاهو استفاه میشود در تاریکی جوانه نمی زند . رکود تاریکی (Skotodormancy) اثر بازدارندگی تاریکی بر جوانه زنی بذر کاهو است . نور قرمز (۶۵۰ نانومتر) باعث تحریک جوانه زنی ، در حالی که نور با طول موج ۷۳۰ نانومتر باعث جلوگیری از جوانه زنی می شود . علت این پدیده پریکارپ و به ویژه لایه آندودرم است و در صورت حذف این لایه بذر به راحتی در تاریکی جوانه می زند . تیمار بذرآبگیری کرده با نور، باعث کاهش نیروی مورد نیاز برای شکستن پریکارپ می شود و در نتیجه سبب جوانه زنی بذرکاهو می شود . تیمار با جیبرلین احتمالا” به علت نرم کردن لایه آندودرم در تاریکی، می تواند جایگزین نیاز نوری شود .

رکود تاریکی را می توان با مواجه کردن بذر با نور قرمز چندین بار و یا تیمار با هورمونهای محرک جوانه زنی ، بویژه اسید جیبرلیک GA3 ، تیوره آ یا اترل از بین برد ۷ . اسید آبسیزیک و کلرامکوآت Chlormequat از جوانه زنی بذر کاهو جلوگیری می کنند.

قراردادن بذر در محلولی با فشار اسمزی ۵/۲۱ مگاپاسکال باعث بهبودی جوانه زنی در خاک های گرم می شود . پرایمینگ باید در دمای ۱۵ درجه سانتی گراد ، نور و هوادهی خوب در مدت زمان کمتر از ۱۲ ساعت انجام شود . دمای خشک کردن بذر پرایم شده اهمیت زیادی دارد و دمای ۲۰ درجه سانتی گراد بهتر از ۳۲ درجه سانتی گراد است .

روش دیگر پرایمینگ بذر ، قرار دادن بذر در محیط مرطوبدارای پتانسیل ماتریکس کم و پتانسیل اسمزی قابل صرف نظرکردن  می باشد . بذر درمراحل اولیه جوانه زنی در این محیط قرار داده می شود و سپس به دقت خشک می شود . این روش در کاهو مورد استفاده قرار می گیرد.

پرایمینگ بذر با پلی اتیلن گلیکول یا سایر مواد ایجادکننده فشار اسمزی ، باعث کاهش حساسیت به رکود دمایی می شود . بذرهای کاهو پرایم شده ( به مدت ۹-۶ ساعت در محلول k3PO4 یک درصد هوادهی شده ) در مقایسه با بذرهای تیمار نشده ، در دماهای بالا جوانه زنی بالاتری دارند و گاهی جوانه زنی آنها حتی در دمای ۳۵ درجه سانتی گراد نیز صورت می گیرد . همچنین پرایمینگ بذر جهت بهبود یکنواختی جوانه زنی به کار می رود و با توجه به نیاز نوری بذر برخی از رقم های کاهو جهت جوانه زنی ، می توان پرایمینگ را با تیمار نوری با هم انجام داد .

جوانه زنی کاهو شامل سه مرحله می باشد :

مرحله قبل از القا : در این مرحله از کشت کاهو بذر آب جذب می کند . این مرحله در دمای ۲۵ درجه سانتی گراد ، ۵/۱ ساعت طول می کشد . میزان جذب آب با افزایش دما ، افزایش می یابد . فقدان اکسیژن تاثیری بر این مرحله ندارد . حساسیت به نور قرمز با افزایش دما افزایش می یابد . در دمای خیلی زیاد ، از جوانه زنی در تاریکی جلوگیری می شود ، اما با مواجه کردن بذر با نور قرمز ، بذر قادر به جوانه زنی خواهد بود .

مرحله القا : در این مرحله حساسیت به نور قرمز یا قرمز دور حداکثر است . مواجه شدن با نور قرمز به مدت یک دقیقه برای آغازش جوانه زنی کافی است . وجود یا عدم وجود اکسیژن تاثیری در این مرحله ندارد .

مرحله پس از القا : این مرحله در دمای ۲۵ درجه سانتی گراد ۹ ساعت طول می کشد . بلافاصله بعد از مواجه شدن بذر با نور ، وجود اکسیژن ضروری است . این مرحله حساس به دما است و در دمای ۳۵ درجه سانتی گراد جوانه زنی متوقف می شود . مواجه کردن بذر با نور قرمز دور نمی تواند اثر نور قرمز را خنثی کند .

وقتی نسبت فیتوکروم Pfr به فیتوکروم کل بالا باشد ، در اثر مواجه شدن بذر با نور قرمز یا سفید ، جوانه زنی تحریک و زمانی که این نسبت پایین باشد ، در اثر مواجه شدن بذر با نور قرمز دور یا تاریکی از جوانه زنی جلوگیری می شود . جیبرلین باعث تحریک جوانه زنی تحت نور قرمز می شود ، در حالی که جیبرلین و اتیلن اثرات تحریکی سینرژیستی دارند . پلی آمینها از جمله پوترسین و اسپرمیدین باعث تحریک جوانه زنی در تاریکی می شوند .

جوانه زنی بذر کاهو به فعالیت آنزیم گلوتامین سنتتاز ارتباط دارد و غیرفعال شدن این آنزیم باعث رکود دمایی در بذر می شود .

رقم های کاهو از نظر نیاز نوری برای جوانه زنی متفاوت هستند . اکثر رقم های کاهو در دمای ۲۵-۲۰ درجه سانتی گراد و در تاریکی جوانه می زنند . اما برخی رقم ها برای تولید در گلخانه های با دمای پایین ( ۲۰-۱۵ درجه سانتی گراد ) گزینش شده اند . این رقمها در دمای ۲۵-۲۰ درجه سانتی گراد به رکود می روند .

کشت کاهو با کشت مستقیم بذر در مزرعه به صورت کرتی یا نشاکاری و جوی پشته ای تکثیر می شود . معمولا” بذرها به منظور مواجه شدن با نور و تامین اکسیژن به صورت سطحی کشت می شوند . چون بذر کاهو دارای شکل منظمی نیست ، کاشت با ماشین بذر کار مشکل است . بنابراین به منظور یکنواختی اندازه و شکل باید دور بذر را پوشش دار کرد . معمولا” موادی که برای پوشش دار کردن بذر استفاده می شوند شامل رس ، خاک دیاتومه ، تالک یا مواد مشابهی هستند که با چسب جهت ایجاد یک لایه یکنواخت دور هر بذر به کار می روند ، به طوری که شکل بذر پوشش دار کروی شود . پرایمینگ بذر قبل از پوشش دار کردن بذر انجام می شود . به منظور نفوذ سریع تر آب و اکسیژن به بذر ، ضخامت پوشش بذر ، باید حداقل باشد . بذرهای پیش جوانه دار شده ( بدون خروج ریشه چه ) می توانند پوشش دار شوند ، اما باید بدون تاخیر کشت شوند .

بذر با تراکم زیاد کشت می شود و وقتی داننهالها به اندازه کافی رشد کردند ، گیاهان اضافی حذف می شوند . با کشت بذر با فاصله ۵ سانتی متر ۳۷۵۰۰۰ بذر در هکتار لازم است . معمولا” ۶۰ بذر در متر مربع کاشته می شود که معادل ۱ کیلوگرم بذر در هکتار است . فاصله نهایی بین گیاهان ۲۵ تا ۴۰ و فاصله بین ردیف ها ۴۰ تا ۷۵ سانتی متر است. البته در ایران کاهو به صورت کرتی کشت می شود و بذر به صورت دست پاش در کرتهای بزرگ کشت می شود و سپس اقدام به تنک کردن بوته ها می کنند . بهتر است آبیاری در مواقعی از روز که دما پایین تر است و یا در طول شب انجام شود .

روش مرسوم کشت کاهو در غرب ایالات متحده آمریکا ، کشت در دو طرف پشته است . ارتفاع پشته ۲۵-۱۵ سانتی متر و فاصله بین وسط یک پشته تا وسط پشته مجاور یک متر است . ردیف کاشت روی پشته نزدیک لبه پشته است و فاصله دو ردیف روی یک پشته ۳۵-۳۰ سانتی متر است . تراکم کشت نهایی ۷۵-۶۰ هزار بوته در هکتار است . کاهو ، به ویژه کاهوی کریسپ هد اگر با فاصله خیلی نزدیک کاشته شود ، بدشکل و غیرقابل فروش می شود . بنابراین ، ایجاد فاصله دقیق در زمان کاشت بذر و بعد از تنک کردن اهمیت زیادی دارد . با توجه به رشد داننهال ، تنک کردن سه هفته بعد از کاشت و بندرت بعد از شش هفته انجام می شود .

برخی از تولیدکنندگان ، در فرایند کشت کاهو آن را با نشاکاری تکثیر می کنند . تهیه نشای کاهو ۶-۴ هفته طول می کشد . نشا مطلوب جهت انتقال باید دارای ۵-۳ برگ حقیقی باشد . جابجا کردن نشاهای خیلی جوان ، بسیار مشکل است ، در حالی که نشاهای پیرتر راحت تر جابجا می شوند ، اما پس از انتقال ، شروع رشد مجدد آنها با تاخیر صورت می گیرد . نشاکردن کاهو باعث از بین رفتن مریستم انتهایی ریشه اصلی می شود و در مرحله داننهالی و در نتیجه پس از نشاکاری یا رشد گیاه ، ریشه های جانبی زیاد تشکیل می شوند .

رشد و نمو

مراحل رشد پس از کشت کاهو شامل چهار مرحله داننهال ، روزتی ، تشکیل هد و مرحله زایشی می باشد . مرحله داننهالی دارای سه بخش است . ابتدا از بذر در حال جوانه زنی ، ریشه چه خارج می شود و به ریشه اصلی تبدیل می شود . سپس لپه ها خارج و بزرگ می شوند و در نهایت برگهای حقیقی شکل می گیرند . مدت زمانی که طول می کشد تا اولین برگ حقیقی ظاهر شود حدود دو هفته طول می کشد . دومین مرحله ، مرحله روزتی است که شامل خروج ، بزرگ شدن و بلوغ برگها است و روزت حالت ایستاده ، یا خوابیده دارد . در طی این مرحله قطر گیاه افزایش می یابد . برخی انواع کاهو ، هد تشکیل می دهند . در انواع باترهد و کریسپ هد و باتاوین این مرحله شامل تشکیل متوالی برگهای فنجانی شکل است که برگهای اولیه توسط برگهای بعدی پوشیده می شوند و تشکیل یک ساختمان استوانه ای می دهند . انواع کاهو لاتین و ساقه ای و رومن ، تشکیل یک هد ایستاده می دهند که برگها مستقیم باقی می مانند و به صورت طولی همدیگر را می پوشانند . تشکیل برگ در هر دو نوع کاهوی هددار و بدون هد روی ساقه متراکم ادامه می یابد تا زمانی که گیاه به مرحله بلوغ و برداشت برسد .

لازمه تشکیل هد داشتن برگ های بزرگ ، کند بودن رشد طولی ساقه ، کوتاه بودن دمبرگ و افزایش سرعت تشکیل برگ است . سرعت تشکیل برگ ، با افزایش شدت نور در یک دمای ثابت افزایش می یابد ، همچنین سرعت تشکیل برگ با افزایش دما در یک شدت نور ثابت نیز افزایش می یابد . عرض برگ با افزایش طول روز و شدت نور افزایش می یابد و از طرف دیگر طول برگ با کاهش شدت نور و کاهش طول روز افزایش می یابد . تحت شدت نور بالا یا طول روز بلند ، برگها پهن تر می شوند تا به حداکثر اندازه خود برسند . تحت شدت نور کم یا طول روزهای کوتاه ، برگها نسبتا” طویل و باریک می شوند . پهنای برگها در شدت نور بالا و دمای بالا افزایش می یابد و در شدت نور کم باریک می شوند . افزایش طول برگ در شدت نور زیاد کند است ، اما در شدت نور کم و دمای بالا ، سریع می شود . دمای بالای شب باعث باریک و کشیده شدن برگها و دمای پایین تر شب باعث افزایش پهنای برگ می شود .

کاهش نسبت طول به عرض برگ ، علامت تمایل گیاه به تشکیل هد است . درمراحل کشت کاهو ، وقتی نسبت طول به عرض برگ به ۰٫۸ برسد ، تشکیل هد شروع می شود . اما برخی انواع کاهو برگی برگهای پهن دارند ، ولی هد تشکیل نمی دهند ، بنابراین تغییر در این نسبت عامل اصلی تشکیل هد نیست . در کاهو رومن ، برخلاف باترهد ، برگها با ابعاد مشابه در مرکز هد تجمع پیدا می کنند .

شکل برگ تحت تاثیر عوامل محیطی قرار می گیرد و در شرایط نور کم ، برگ بلند و باریک و با افزایش شدت نور شکل برگ پهن تر می شود و نسبت طول به عرض کاهش می یابد . در دماهای بالا و شدت نور زیاد ، عرض برگ افزایش می یابد ، در صورتی که در دماهای بالا و شدت نور کم برگ باریک و بلند می شود . در دمای ۱۰ درجه سانتی گراد حتی در شدت نور کم ، رشد کند و شکل برگ برای تشکیل هد مناسب است . به نظر می رسد جیبرلین در تنظیم شکل برگ و تشکیل هد کاهو دخالت داشته باشد  . دمای محیط ریشه ۲۰-۱۲ درجه سانتی گراد نسبت به دماهای بالاتر نقش مهمی در تشکیل هد دارد .

عامل موثر دیگر بر تشکیل هد ، طول ساقه است . عوامل تسریع کننده بولتینگ مانند طول روز بلند و دمای بالا از تشکیل هد جلوگیری می کنند . اگر گیاهان در شرایط شدت نور زیاد و دمای کمتر از ۱۲ درجه سانتی گراد قرار گیرند ، هدهای بزرگ تشکیل می شوند . وزن هد در انواع کریسپ هد رابطه مستقیمی با انرژی خورشیدی دارد ، اما با دما طی تشکیل هد رابطه عکس دارد .

مرحله زایشی بعد از مرحله رسیدن کاهو است که شامل سه مرحله طویل شدن ساقه ، گلدهی و نمو بذر می باشد . ورنالیزاسیون یا تیمار داننهالهای در حال خارج شدن با دماهای پایین ، درست بالاتر از دمای انجماد ، باعث شروع زود هنگام طویل شدن ساقه می شوند . مواجه کردن بذرهای آب جذب کرده و داننهالهای با کمتر از سه روز سن ، به مدت ۱۳ روز با دمای ۵ درجه سانتی گراد ، برای ورود به مرحله زایشی ضروری است . دمای کم ریشه باعث تاخیر در گلدهی می شود .

شروع فرایند گلدهی قبل از طویل شدن ساقه صورت می گیرد ، اما رشد طولی واقعی گل آذین ، در طی فرآیند طویل شدن ساقه اتفاق می افتد . کاهو ساقه ای ، قبل از گلدهی ، ساقه ضخیم تر تشکیل می دهد . تشکیل گل در همه انواع کاهو در طی چند هفته صورت می گیرد .