فسفر و اهمیت آن در زراعت لوبیا

لوبيا (Phaseolus vulgaris) اهمیت بالایی در تولیدات کشاورزی داشته و به لحاظ دارا بودن حدود ۲۰ – ۲۴ درصد پروتئین، در تغذیه جامعه حائز اهمیت می باشد. یکی از عوامل رشد، مواد غذایی مورد نیاز گیاه است و یک ماده غذایی، عنصر شیمیایی است که برای رشد و تکثیر گیاه ضروری می باشد. عناصر ضروری اصطلاحی است که اغلب برای شناسایی ماده غذایی گیاه استفاده می شود. معمولا برای اینکه یک عنصر ماده غذایی در نظر گرفته شود بایستی دارای ویژگی خاصی باشد. اولین ویژگی این است که عنصر باعث تکمیل چرخه زندگی گیاه شود. دومین ویژگی این است که عنصر دیگری نتواند جایگزین عنصر مورد نظر به عنوان ماده غذایی مورد نیاز گیاه شود و سومین ویژگی این است که همه گیاهان نیازمند عنصر باشند. همه عناصری که بعنوان ماده غذایی شناسایی شده اند، نمی توانند بطور کامل این ویژگی ها را داشته باشند. هفده عنصر به عنوان ماده غذایی مورد نیاز گیاه تعیین شده اند. کربن، هیدروژن و اکسیژن از هوا و آب کسب می شوند. ۱۴ عنصر دیگر که از خاک یا محلول غذایی بدست می آیند شامل: نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، کلسیم( Ca)، منیزیم (Mg)، گوگرد(S)، آهن (Fe)، منگنز(Mn)، مس (Cu)، بور(Br)، روی(Zn)، مولیبدن (Mo)، کلر (Cl) و نیکل (Ni) می باشند.

برای خرید بذر انواع لوبیا اینجا کلیک کنید.

بعضی از عناصر به عنوان عناصر مفید مطرح می شوند که فقط می توانند برای برخی از گیاهان مفید باشند مثل سیلیسیم (Si)، کبالت (Co) و سدیم(Na)، برخی از عناصر نیز مانند سلنیوم (Se). آلومینیوم (Al) و وانادیوم رشد گیاه را بهبود می بخشند. با توجه به توسعه اطلاعات و تجزیه های شیمیایی ممکن است این عناصر نیز جزء عناصر ضروری طبقه بندی شوند، مانند نیکل که اخیرا (۱۹۸۷) بعنوان عنصر ضروری معرفی گردید.

همانگونه که در بالا گفته شد یکی از عناصر ضروری گیاه لوبیا فسفر می باشد که در ادامه به آن می پردازیم:

اهمیت فسفر

فسفر به صورت یون های ارتوفسفات اولیه و ثانویه ( HPO, H₂PO₄ ) از خاک جذب می شود. در اکوسیستم های طبیعی قابلیت استفاده این عنصر توسط مکانیزم های جذب، واجذب، رسوب فسفر آزاد شده در ضمن مراحل هوازدگی و حلالیت سنگها و کانیهای با حلالیت پائین کنترل می شود و مقدار آن با نوع مواد مادری، فرایندهای پدو ژنتیکی، بافت خاک، عوامل مدیریتی نظیر سطح و نوع فسفر بکار برده شده و مدیریت زراعی و عوامل دیگر تغییر می نماید. بنابراین قابلیت استفاده فسفر با این تنوع در خاک ها و اقلیم مناطق مختلف، می بایست با معیار حد بحرانی فسفر و از طریق آزمون خاک تعیین شود. مکانیزم های کنترل غلظت فسفر عمدتا فعالیت یون کلسیم، مقدار و اندازه کربنات کلسیم آزاد و مقدار رس می باشد.

حرکت فسفر در خاک کند می باشد و قسمت زیادی از کود فسفر مصرفی در سطح خاک باقی مانده و ممکن است در خاک تثبیت شده و سبب کاهش کارایی کود فسفر گردد، کارایی نسبی کود فسفر به مقدار و شكل فسفر در خاک، روش و زمان مصرف کود بستگی دارد. غلظت فسفر قابل استفاده در خاک همبستگی زیادی با اسیدیته (pH) خاک دارد. بیشترین فراونی آن در pH کمی اسیدی تا خنثی بوده و در خاک های آهکی با pH بالاتر از ۷ میزان غلظت فسفر قابل استفاده در خاک به دلیل تثبیت توسط یون کلسیم کاهش می یابد.

نیاز لوبیا به فسفر

فسفر، یکی از عناصر ضروری پر مصرف برای گیاه لوبیا است. فسفر در تمامی فرآیند های بیوشیمیایی، در ترکیبات انرژی زا و در مکانیسم های انتقال (پروتئین های ناقل) دخالت دارد. این عنصر جزیی از پروتئین سلول بوده و نقش ویژه ای در هسته سلول و نوکلوئیدها ایفا می کند. همچنین فسفر در تشکیل کربوهیدرات ها و نقل و انتقال آنها به دانه نقش موثری دارد. لوبیا از گیاهان حساس به کمبود فسفر می باشد بنابراین برای عملکرد بهینه باید مقدار آن در خاک به اندازه کفایت باشد.

جذب فسفر، در مراحل آغازین رشد رویشی گیاه لوبیا کم بوده ولی از حدود سی روز پس از سبز شدن یعنی آغاز فاز رشد و توسعه سریع لوبیا میزان جذب به مدت یک ماه روند افزایشی داشته و در آغاز مرحله فاز زایشی به حداکثر خود می رسد از این مرحله به بعد جذب فسفر توسط گیاه بسیار ناچیز خواهد بود.

نوع کود فسفری

از انواع مهم کودهای فسفری متداول در کشور دی آمونیوم فسفات (با ۱۶ درصد P205 )، سوپر فسفات تریپل (با ۴۶ درصد P205 ) و سوپر فسفات ساده (با ۱۶ تا ۲۰ درصد P205 ) می باشد. کودهای فسفری با حلالیت بالا برای کاربرد به صورت کود آبیاری مناسب می باشد. و از مزایای آن کاربرد به هنگام حداکثر نیاز به فسفر می باشد کاربرد کودهای میکروگرانول فسفری نیز در حال گسترش می باشد همچنین می توان به مقدار معادل از کود میکروبی فسفاته گرانوله استفاده نمود.

زمان و نحوه مصرف کودهاي فسفاتي

تمام کود فسفری قبل از کاشت لوبیا و با همزمان با کشت بذر مصرف گردد که بر روی توسعه سیستم ریشه بسیار موثر است. به دليل تثبيت فسفر در خاک و عدم تحرک آن در مقایسه با کودهای نیتروژنی بهتر است کود فسفری در زیر بذر به صورت نواری مصرف گردد. مقدار کود مصرف شده به ۷۵ تا ۵۰ درصد مقدار محاسبه شده برای پخش سطحی کاهش می یابد. این میزان به مقدار فسفر قابل استفاده خاک بستگی دارد. در مقادیر خیلی کم تا کم فسفر در خاک کاربرد نواری نسبت به پخش سطحی ارجحیت دارد و سبب کاهش ۵۰ درصدی مقدار توصیه کرد به روش پخش سطحی می گردد. در مقادیر متوسط تا بالای فسفر تفاوت بین دو روش در کاربرد کود توصیه شده کمتر می گردد.

جهت جبران کمبود فسفر قابل استفاده گیاه، می توان از منابع دیگر کودهای فسفر محلول در آب استفاده نمود. این منابع می توانند همراه با آب آبیاری (کود آبیاری) و یا محلول پاشی استفاده شوند. بهترین مراحل کود آبیاری لوبیا در دو مرحله ابتدایی رشد رویشی لوبیا و ابتدای مرحله غنچه دهی به میزان ۵ تا ۱۰ کیلو گرم و در صورت محلول پاشی 5/2 تا ۳ کیلوگرم در هکتار توصیه می گردد.

مقدار مصرف کود فسفر

گام اول در مدیریت مصرف فسفر در مزارع لوبیا کاری انجام آزمون خاک است. برای این کار به صورت زیگزاگ نمونه هایی از عمق ۳۰-۰ سانتیمتری خاک برداشته و آنها را به خوبی با هم مخلوط، تا یک نمونه مرکب (به ازاء هر ۱۰ هکتار یک نمونه) حاصل شود، بعد از خشک کردن نمونه مرکب در هوای آزاد، حدود ۲ کیلوگرم از نمونه مرکب خشک شده را در کیسه پلاستیکی تمیز ریخته و روی آن مشخصاتی نظیر عمق، تاریخ، محل نمونه برداری، کشت قبلی و دیگر توضیحات ضروری را درج نموده و نمونه حاصل به آزمایشگاه خاک ارسال می گردد. پس از آن نتایج حاصل از آزمایش خاک با جداول مربوطه مقایسه و براساس پتانسیل تولید موردانتظار میزان کود فسفر مورد نیاز برآورد گردد. برآورد های جدول  براساس حد بحرانی فسفر برای لوبیا استوار است. حد بحرانی یک عنصر در خاک، غلظتی از عنصر است که در مقادیر کمتر از آن گیاه نسبت به مصرف آن عنصر افزایش عملکرد دارد. حد بحرانی پایه و اساس آزمون خاک برای توصیه دقیق کود در مزرعه می باشد و برای هر گیاه اختصاصی است. حد بحرانی کاربرد منطقه ایی دارد و به شرایط آب و هوایی و خصوصیات خاکشناسی از قبیل: نوع کانی، درصد رس، ماده آلی و … بستگی دارد.

راه های افزایش کارایی فسفر

از کل کود فسفری استفاده شده در خاک، حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد جذب گیاه لوبیا شده و مابقی به صورت غیر قابل جذب در آمده و در خاک تجمع می یابد. بنابراین به دلیل جنبه های اقتصادی و زیست محیطی بایستی به افزایش کارایی مصرف این عنصر توجه گردد. راه های افزایش کارایی فسفر به طور اختصار، استفاده از مواد آلی، مصرف نواری کود فسفر، مصرف سایر عناصر غذایی، کنترل علف های هرز، مصرف آب کافی و استفاده از ارقام با کارایی فسفر بالا می باشد.

همچنین کودهای فسفر دارای اثرات باقیمانده برای کشت محصول بعدی می باشد. در سیستم های تناوب زراعی گندم – لوبیا – گندم در صورتیکه برای کشت اول گندم و کشت دوم لوبیا کود فسفر به مقدار کافی بر اساس آزمون خاک مصرف شده باشد کشت سوم گندم به کود فسفر کمتری نیازمند بوده به عبارت دیگر کاربرد کود فسفر در کشت های قبلی نیاز فسفر گندم را تامین می نماید.

علایم کمبود فسفردر لوبيا

در صورت کمبود فسفر، ارتفاع گیاه لوبیا کاهش یافته، ساقه ها نازک شده و میان گره ها کوتاه می شوند. اگر در محصول قبلی از مقدار کافی کود فسفر استفاده شده باشد کمبود فسفر به ندرت رخ می دهد و در صورت بروز، بیشتر موقتی است. در کمبود موقتی، گیاه در وسط روز پژمرده شده و لکه های قهوه ای رنگ در برگ های پیر تشکیل می شود که در اطراف این لکه ها رنگ پریدگی به صورت سبز متمایل به زرد مشاهده می شود. در حالی که برگ های پائینی به صورت زرد و با حاشیه نکروز دیده می شوند. برگ های بالایی کوچک و سبز تیره می باشند. در کمبود های شدید ریزش برگ ها زودتر رخ داده، آغاز گل دهی دیرتر شده نهایتا تعداد گل بوته ها کاهش می یابد. در صورت کمبود شدید نقاط نکروزه کوچک در برگ های پائینی گیاه بوجود می آید.

مشاهده علائم کمبود فسفر در مزرعه به وضوح قابل تشخیص نیست، لذا تشخیص کمبود فسفر تا حدودی دشوار است. بنابراین انجام آزمون خاک قبل از کشت ضروری می باشد. البته تجزیه گیاه و آگاهی از میزان غلظت فسفر گیاه جهت تکمیل فرآیند مدیریت کودی مزرعه کمک می نماید.

گردآوری: حاتمی