تولید هندوانه در ایران با توجه به نیاز آبی بالای آن نسبت به بقیه محصولات مرتبط و خشکسالی های اخیر دغدغه های فراوانی ایجاد نموده است. میزان مصرف آب در تولید تابستانه این محصول در مناطق معتدله و سردسیر و برخی نواحی نیمه گرمسیر بسیار بالا است.
هندوانه با نام علمی Cirullus vulgaris L. یا C. lanatus L. از خانواده کدوئیان، بومی مناطق گرم آفریقاست و در قرن شانزدهم به اروپا آورده شده و سپس از اروپا به آمریکا منتقل و کشت آن شروع شد. از بعضی نوشته ها چنین مشهود است که مصریان قدیم و اسپانیایی ها هندوانه را می کاشتند و از میوه آن استفاده می نمودند. هندوانه یک گیاه فصل گرم است و نسبت به گرما بیشتر از سایر گیاهان تیره کدوئیان مقاوم است. هندوانه مخصوص مناطقی با تابستان طولانی و گرم است، از این رو تابستان های خشک و یا نسبتاً مرطوب برای آن مناسب است. شیوع بیماری هایی که به برگ آن حمله می کنند در نواحی مرطوب بیشتر از نواحی خشک است. در مناطقی که طول دوره گرما کمتر از 120 روز است باید از ارقامی استفاده کرد که میانرس و یا زودرس باشند. در غیر اینصورت میوه نارس باقی می ماند و شیرین نمی شود.
خاک محل کشت باید از نظر مواد آلی غنی باشد. خاک های کمی اسیدی تا خنثی مناسب کشت هندوانه است. pHبین 6 تا 7 برای کشت هندوانه بسیار مناسب است. بذر هندوانه در دمای بین 25 تا 30 درجه سانتیگراد جوانه زده و سبز می شود (دانشور، 13799). معمولاً کاشت بذر هندوانه در زمین اصلی انجام می شود.
گیاهان خانواده کدوئیان به دلیل عدم توانایی باززایی ریشه ها معمولاً به روش نشاءکاری تولید نمی شوند. بدین منظور یک یا دو روز قبل از کشت، بذر هندوانه را در پارچه مرطوب تحت دمای اتاق 22 تا 27 درجه سانتیگراد نگه می دارند و بدین ترتیب عمل جوانه زنی و سبزشدن تسریع می شود. زراعت هندوانه معمولاً به صورت کپه کاری انجام می شود. بدین صورت که در محل های تعیین شده، تعداد 4 الی 5 بذر کشت می شود. کشت مکانیزه هندوانه نیز در بعضی کشورها رایج است که در آن از گلدان های توربی استفاده می شود. پس از آن که گیاه دو برگی شد، آن را همراه با گلدان در زمینی که قبلاً آماده شده است با دست و یا با ماشین نشاءکار قرار می دهند. در موقع انتقال نشاء همواره باید نشاء را با مقداری خاک به زمین اصلی انتقال داد (حساسبودن نشاء به جابجایی) و یا این که از گلدان های توربی استفاده نمود. در روش کاشت کپه ای پس از آن که دانه ها به اندازه کافی رشد کردند، یک یا دو بوته قوی را نگه داشته و بقیه را تنک می کنند. در تنک کردن و یا حذف بوته های اضافی باید دقت نمود. با توجه به رشد طولی بوته هندوانه، عرض پشته های کشت را حدود 5 / 2 متر و فاصله بوته ها روی ردیف را 60 تا 90 سانتیمتر در نظر می گیرند.
پیوند هندوانه با خیار و تولید خیاز هندوانه ای
تاثیر پیوند در هندوانه
معمولاً در اثر پیوند هندوانه، بیماریهای ناشی از فوزاریوم و ویروس لکه نکروزه کنترل می شود ( Miguel, 2009). یکی از عوامل بازدارنده رشد و نمو هندوانه، بیماری های مختلف قارچی به ویژه پژمردگی فوزاریومی است که رعایت تناوب کاشت را الزامی ساخته و کشاورزان را وادار به جستجو برای یافتن زمین های بکر و دست نخورده می کند. اما به علت محدود بودن زمین های زراعی در اکثر نقاط دنیا، بهترین روش غلبه بر مشکلات حاصل از بیماری ها، به کارگیری روشهای غیرمخرب (عدم استفاده از سموم شیمیایی) است. در راستای رسیدن به چنین هدفی در برخی از کشورها، طراحی و اجرای برنامه هایی دقیق در جهت اصلاح و معرفی پایه های مقاوم به بیماری های مختلف برای هندوانه مورد توجه قرار گرفته و موفقیت هایی نیز حاصل شده است.
هندوانه روی پایه های مختلف علاوه بر کنترل بیماری ها، رشد رویشی را بهبود بخشیده و باعث افزایش سطح برگ گیاه می شود، به ویژه هنگامی که از پایه RS-841 (هیبرید بین گونهای کدوتنبل و کدوحلوایی) استفاده شود. این پایه بر طول میان گره ها اثری ندارد ولی پایه های Rjich (یک نوع هندوانه بومی تونس) و کدو قلیانی باعث تولید میان گره های کوتاه می شوند. پایه RS-841 و کدو قلیانی گلدهی در هندوانه را 6 روز جلو می اندازند و عملکرد هندوانه را به دو برابر افزایش می دهند. پیوند هندوانه روی کدو قلیانی به میزان قابل توجهی پژمردگی ناشی از بیماری های خاکزاد را کاهش داده و منجر به تولید تعداد میوه بیشتر در هر بوته (2/5) ، میوه های بزرگتر (3/30 سانتی متر) و عملکرد بیشتر (92/56 تن در هکتار، یعنی5/3 برابر در مقایسه با گیاهان غیرپیوندی) می شود (کاشی و همکاران، 1387).
کیفیت پایین میوه شامل کاهش میزان مواد جامد محلول، افزایش تعداد نوارهای زرد رنگ درون میوه، کلفتی پوست، طعم بیمزه، بافت نامرغوب و کاهش سفتی در هندوانه های پیوندشده نیز گزارش شده است (Lee and Oda, 2003).
از طرفی اثرات مثبت پیوند در هندوانه شامل: افزایش سفتی میوه، بریکس و میزان لیکوپن نیز گزارش شده است. گزارش شده است که کیفیت هندوانه (بریکس، سفتی، ضخامت پوست و شکل میوه) به مقدار زیادی متأثر از پایه است و به نوع پایه مورد استفاده بستگی دارد. در حالی که در برخی پژوهش ها هیچ تفاوتی در میزان مواد جامد محلول در میوه های هندوانه پیوند شده روی پایه کدوی حاصل از کدوتنبل و کدوحلوایی (دورگ بین گونهای) در مقایسه با شاهد مشاهده نشده است (Miguel et al., 2004). گزارشاتی نیز مبنی بر افزایش اندازه میوه در نشاءهای پیوندی هندوانه وجود دارد.
پیوند هندوانه با کدو
پیوند هندوانه باعث افزایش لیکوپن و کل کاروتنوئیدها تا 20 درصد و افزایش آمینواسیدها به ویژه سیترولین تا 35 درصد شده است. بعضی گیاهان از جمله برخی گیاهان خانواده کدوئیان استراتژی ویژهای در برابر بیماری ها و شرایط نامساعد محیطی به کار میبرند. فنول ها، تانن ها، لیگنین، فنولیکاسیدها و فلاونوئیدها از جمله متابولیت های ثانویه ای هستند که عملکردهای متعددی در گیاه دارند. از جمله این عملکردها می توان به فعالیت آنزیمی، رشد گیاه، کیفیت میوه، سازگاری پیوند و مقاومت در برابر پاتوژن ها اشاره نمود. این ترکیبات در ریشه، ساقه، جوانه های رویشی و زایشی، قسمت های چوبی، برگ ها، بافت آبکش و حتی گرده ها وجود دارند. از فنول ها می توان جهت بررسی میزان مقاومت به قارچ ها و ویروس ها استفاده کرد.
غلظت های بالای فنول ها در گیاه می تواند مانع از جوانه زنی اسپور قارچ ها و توسعه آنها شود( Evrenosoglu et al., 2010). افزایش تحمل هندوانه به کمبود پتاسیم، در اثر پیوند روی پایه های مناسب، مشاهده شده است. این افزایش به دلیل کارایی جذب بالاتر پتاسیم نسبت داده شده است. بهبود کارایی مصرف نیتروژن در پیوندک هندوانه پیوند شده روی کدو تنبل از طریق افزایش جذب نیتروژن نیز گزارش شده است (Nawaz et al., 2017).
در خصوص استفاده از پایه کدو برای تولید نشاء پیوندی هندوانه، لازم به ذکر است که این پایه در زمره گیاهانی است که نسبت به بقیه اعضای خانواده خود نیاز آبی کمتری دارد و می تواند در شرایط تنش رطوبتی، تحمل گیاه را افزایش دهد. در این رابطه، نیاز خالص آبی کدو در نوار ساحلی استان هرمزگان 2810 مترمکعب در هکتار و نیاز خالص آبی هندوانه بهاره و پاییزه به ترتیب 5920 و 4110 مترمکعب در هکتار گزارش شده است. همه ارقام هندوانه به بیماری های ویروسی نظیر ویروس موزائیک خیار، ویروس موزائیک زرد کدو و ویروس موزائیک هندوانه حساس هستند. از بین بردن علف های هرز چندساله که پناهگاه ویروس ها هستند تا شعاع 50 متری، کنترل شته ها که ناقل های ویروس هستند و استفاده از ارقام مقاوم (که هنوز وجود ندارند) از راهکارهای مبارزه با بیماری های ویروسی هستند.
در تولید نشاء پیوندی هندوانه از پایه های مختلفی استفاده می شود. در تولید هندوانه پیوندی در ایران، در دسترس بودن بذر پایه حائز اهمیت است. با توجه به اینکه پایه های مورد استفاده از نظر قدرت و سرعت رشد تفاوت های زیادی با هم دارند و نیز روش های پیوند برای هر پایه ممکن است مشکلات خاص خود را داشته باشد، لذا انتخاب پایه و روش مناسب اهمیت بسیار زیادی دارد. در اکثر موارد کاهش عملکرد محصول در اثر کشت متوالی (بدون تناوب)، ناشی از شیوع و گسترش بیماری های خاکزاد و نماتدها است به طوری که گاهی سهم عوامل بیماریزا در کاهش محصول سبزیها به 68 درصد میرسد (کاشی و همکاران، 1387).
ضدعفونی خاک با مواد شیمیایی مانند متیل بروماید بسیار موثر خواهد بود، اما به دلیل ممنوع شدن مصرف این گروه از سموم، ضرورت یافتن جایگزینی مناسب برای مدیریت بیماری ها در کشت کدوئیان احساس می شود و یکی از بهترین جایگزین ها، استفاده از گیاهان پیوندی تشخیص داده شده است.
اولین اسناد در مورد پیوند در سبزیجات، در کتابی مربوط به قرن پنجم میلادی در چین به ثبت رسیده است. از فواید پیوند در سبزیجات می توان به موارد زیر اشاره کرد (Gu, 2009; Huang et al., 2013; Nawaz et al., 2017):
مقاومت به بیماریها به ویژه بیماریهای خاکزی، پژمردگی فوزاریومی، باکتریایی و ورتیسیلیومی و حذف سموم خطرناکی نظیر متیل بروماید یا متام سدیم در ضدعفونی خاک، مقاومت به نماتدهای ریشه گرهی، القاء مقاومت در برابر کنه قرمز تار عنکبوتی از کدو قلیانی به پیوندک های جنس کدو، برخی پایه ها قادرند مقاومت به برخی ویروس ها را به پیوندک منتقل کنند. استفاده از سیستم ریشه قوی، مقاومت به سرما و گرما و نیز افزایش جذب مواد غذایی، تنظیم رشد پیوندک، کاهش مصرف آب (به ویژه در خصوص پایه کدو برای هندوانه، زیرا نیاز آبی کدو به نسبت پایین تر از نیاز آبی هندوانه است) و افزایش اندازه میوه، عملکرد، زودرسی و کیفیت میوه.
پیوند هندوانه و خیار از زاویه ای دیگر
در برخی کشورهای آسیایی نظیر کره جنوبی بیش از 80 درصد کدوئیان به صورت پیوندی تولید می شوند (Lee and Oda, 2003). در جنوب شرقی ایالات متحده استفاده از پایه های کدوی مقاوم به بیماری منجر به تولید دو برابر در هندوانه شده است. پیوند بین جنسی در بسیاری از سبزیجات میوهای نظیر خیار روی کدوتنبل (Cucurbita maxima) یا هندوانه روی کدوگرزی (Lagenaria siceraria) مرسوم است. پیوند بین گونه ای معمولاً در بادمجان نیز انجام می شود. پیوند هندوانه در مقیاس تجاریی روی پایه کدو در سال 1936 به انجام رسید. پیوند در سبزیجات جهت کنترل بیماری های خاکزی از سال 1920 آغاز شد و در حال حاضر یک تکنیک مرسوم در آسیا و قسمتی از اروپا و خاورمیانه است.
گزارش شده است که pH ، طعم، قند، رنگ، میزان کاروتنوئیدها و بافت میوه در سبزیجات تحت تأثیر روش پیوند و نوع پایه به کاررفته قرار می گیرد. گزارش هایی نیز مبنی بر کاهش کیفیت میوه در استفاده از پیوند در سبزیجات وجود دارد. تفاوت های موجود در نتایج این گزارش ها ممکن است ناشی از شرایط محیطی مختلف، نوع پایه مورد استفاده و برهم کنش پایه و پیوندک باشد (Davis et al., 2008).
در استفاده از پایه برای هندوانه بایستی از گیاهانی از خانواده کدوئیان استفاده کرد که مقاوم به بیماری های مورد نظر باشند، با پیوندک سازگار باشند، قدرت رشد خوبی داشته باشند و همچنین در کیفیت میوه تأثیرگذار نباشند در پیوند هندوانه معمولاً از پایه های هندوانه، کدو حلوایی، کدو تنبل، کدوشینتوزا (دورگ کدوحلوایی و کدوتنبل) و کدوقلیانی استفاده می شود. اخیراً پایه ای به نام فرو (Ferro) که همانند شینتوزا دورگ کدوحلوایی و کدوتنبل استو پایه ای به نام پلوپس (Plops) که نوعی کدو قلیانی است کاربرد زیادی به عنوان پایه در محصولات خانواده کدوئیان داشته است.
گردآوری: حاتمی
