افزایش سریع و روز افزون جمعیت و تقاضا برای تغذیه، ضرورت برنامه ریزی برای تامین غذای کافی را بیش از پیش آشکار می نماید. بحث کشاورزی پایدار طی دو دهه اخیر رواج بیشتری پیدا کرده و تحقیقات زیادی در این زمینه انجام شده است. یکی از مباحث بنیادی و مهم در چرخه تولید محصولات کشاورزی، موضوع نوع عملیات خاکورزی است. آسیب پذیری زیاد خاک در حین عملیات خاکورزی و عملیات بعد از آن، موجب شده که روش های مناسب تری برای حفاظت خاک و افزایش عملکرد محصول در دراز مدت استفاده گردد. در این راستا، استفاده از روش های مختلف خاکورزی حفاظتی به جای روش های مرسوم و سنتی، ضمن حفاظت خاک در مقابل فرسایش آبی و بادی، اثرات کوتاه مدت و بلند مدت مثبتی بر ساختمان خاک، محیط زیست و بهره وری از منابع آبی خواهد گذاشت.
خاکورزی چیست؟
انجام هر نوع عمل مکانیکی روی خاک می تواند خاکورزی تعریف شود. خاک ورزی در مفهوم وسیع به معنای به هم زدن و تغییر ویژگی های ساختاری خاک با اهداف گوناگون است. اما در کشاورزی، تغییر در وضعیت بستر بذر و یا ریشه گیاه به منظور کشت و کار گیاهان را خاک ورزی می گویند.
خاکورزی تلاش برای ایجاد شرایط محیطی مناسب برای جوانه زدن بذر، سبز شدن گیاهچه و رشد ریشه، کنترل علف های هرز، کنترل فرسایش و رطوبت خاک است. انواع عملیات خاک ورزی با ابزارهای متفاوت به روش هایی مانند بریدن، پخش کردن، برگرداندن و مخلوط کردن تمام یا بخشی از خاک در یک یا چند مرحله انجام می گیرد.
نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا، آماده سازی بستر بذر با بکارگیری نیروی تراکتور جهت انجام عملیات مورد نیاز کشاورزی صورت می پذیرد. با عنایت به اینکه تراکتورهای موجود در سطح ایران از جمله ماشین آلات دیزلی بوده که با مصرف گازوئیل نیروی مورد نیاز حرکت خود را تامین می نمایند و از طرفی با توجه به وسعت اراضی کشاورزی کشورمان، می توان به سادگی به این نکته پی برد که چه حجم عظیمی از انرژی در بخش کشاورزی مملکت مصرف می شود. به همین میزان هر راهکار منتج به کاهش میزان مصرف سوخت چه تاثیر بزرگی بر ساختار اقتصادی کشور خواهد داشت.
خاکورزی نقش بسیار زیادی در بهبود کیفیت خاک دارد.
خاکورزی حفاظتی چیست؟
خاکورزی حفاظتی روشی است که مقدار کافی بقایای گیاهی را پس از برداشت محصول در سطح زمین حفظ می کنند تا حفاظت خاک در برابر فرسایش افزایش یابد. در این روش، معمولا کاهش میزان تردد ماشین آلات و ادوات و یا حذف عملیات خاک ورزی فشرده مانند برگرداندن لایه سطحی خاک مورد توجه است.
اهمیت خاکورزی حفاظتی
با توجه به این که کشور ما جزء مناطق کم باران بوده و حفظ رطوبت خاک در آن به ویژه در شرایط خشکسالی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد، بنابراین می باید به سمت روش های خاکورزی رفت که درصد بیشتری از بقایای گیاهی را در سطح خاک باقی بگذارد. کاهش مواد آلی خاک های زراعی، افزایش مصرف بی رویه سموم و کودهای شیمیایی، آلودگی بیش از حد هوا در فصول برداشت محصول و آتش زدن کاه و کلش مزارع، کاهش نسبی عملکرد و کیفیت محصولات زراعی و ده ها معضل دیگر همگی ثابت می کنند که باید به دنبال شیوه های نو و تحول بنیادی در کشاورزی کشور بود. در حال حاضر خاکورزی حفاظتی یکی از جدیدترین شیوه هایی است که بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا برای حل این مشکلات انتخاب نموده اند.
خاک ورزی حفاظتی یک ماشین خاص نیست، یک سیستم است. سیستمی که در آن پس از عملیات خاکورزی و بذرکاری محصول، حداقل 30 درصد سطح خاک به وسیله بقایای محصول قبلی پوشیده شده است واز مدیریت برداشت محصول قبلی شروع می شود. هدف خاک ورزی حفاظتی افزایش بهره وریست.
توقف و یا حتی معکوس نمودن روند فرسایشی خاک در سرتاسر جهان به منظور ارتقاء پایداری منابع طبیعی شامل زمین، آب و هوا، افزایش کمی و کیفی محصولات و کاهش هزینه های تولید و بهبود وضعیت معیشتی کشاورزان وخانواده آنها ازجمله اهداف کشاورزی حفاظتی است.
نقش خاکورزی حفاظتی در کنترل خشکسالی
کشور ایران در ناحیه خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته است. کمبود و توزیع نامناسب بارندگی و تبخیر و تعریق زیاد از مشخصات اصلی اقلیم منطقه محسوب می شود. بخش وسیعی از اراضی زراعی کشور به صورت دیم مورد بهره برداری قرار می گیرد که این مناطق به شدت تحت تاثیر عوامل اقلیمی می باشند. مدیریت صحیح بقایای گیاهی و حفظ آن در سطح خاک با استفاده از خاکورزی حفاظتی برای افزایش ظرفیت ذخیره و نگهداری رطوبت خاک بسیار حائز اهمیت است. از طرف دیگر تخریب خاک و کاهش حاصلخیزی آن از مسایل اصلی و مهم در مناطق نیمه خشک می باشد.
به منظور جلوگیری از این امر بایستی فرآیند تخریب خاک به حفاظت خاک تبدیل شود که لازمه آن استفاده از کشاورزی پایدار و شخم حفاظتی می باشد. خاکورزی حفاظتی با حفظ بقایای گیاهی در خاک، میزان نفوذ آب را بهبود می بخشد و فرسایش خاک را کاهش می دهد. استفاده از این سیستم در درازمدت موجب تغییرات وسیعی در بهبود خصوصیات فیزیکی خاک می شود.
با وجود بقایای گیاهی در خاک با استفاده از خاک ورزی حفاظتی، مانعی در برابر تابش مستقیم اشعه خورشید بر روی خاک به وجود می آید که در نتیجه دمای خاک و میزان تبخیر آن کاهش می یابد. استفاده از این نوع خاک ورزی در خاک های نسبتا سبک، مواد آلی خاک را افزایش داده و به استحکام ساختمان خاک و دانه بندی آن کمک می کند. از طرفی مواد آلی خاک، منبع غذایی گیاه است و در صورت اضافه شدن بقایای گیاهی به خاک، منبع کربنی لازم برای استفاده موجودات ریز موجود در خاک نیز تامین خواهد شد. با بالا رفتن ظرفیت نگهداری خاک، از یخ زدگی آن در فصل سرما نیز جلوگیری می شود. با وجود بقایای گیاهی در خاک سطحی در زمان استفاده از خاک ورزی حفاظتی، خاک سطحی از تراکم ناشی از برخورد قطرات باران محفوظ و از ایجاد روان آب ناشی از باران جلوگیری می شود و آب فرصت کافی برای نفوذ پیدا می کند.
بطور کلی در شرایط فعلی یکی از راهکارهای مقابله با خشکسالی و کاهش آثار سوء آن بر بخش کشاورزی، بهبود خصوصیات فیزیکی خاک است که این مهم از طریق روش های خاکورزی حفاظتی قابل اجرا می باشد.
کشاورزی حفاظتی چیست؟
کشاورزی حفاظتی به مجموعه ای از تکنیک ها شامل: نگهداری بقایای گیاهی در سطح خاک، تناوب زراعی، کاربرد کود سبز، کاهش تردد وسایل و ماشین آلات کشاورزی، استفاده از بسترها یا پشته های عریض، مدیریت تغذیه و حاصلخیزی، بکارگیری ادوات مناسب و… گفته می شود.
اهداف کشاورزی حفاظتی
از اهداف کشاورزی حفاظتی میتوان به حفظ منابع پایه و پایداری تولید، کاهش اثرات زیان بار تراکم در خاک های فشرده، صرفه جویی در وقت، نیروی کار و سوخت، کاهش عملیات زراعی و بهبود اقتصاد مزرعه، کاهش روان آب و جلوگیری از فرسایش آبی و بادی، افزایش قابلیت نگهداری و نفوذ آب در خاک و کاهش تبخیر غیرمفید، نگهداری بقایای گیاهی در سطح خاک به جای سوزاندن آنها، حفظ موادآلی در خاک و امکان افزایش آن، مدیریت حاصلخیزی خاک و کنترل علف های هرز و تثبیت کردن بقایای گیاهی در خاک اشاره کرد.
گردآوری: حاتمی
