سالیانه مقادیر قابل توجهی از عناصر غذایی بصورت محصول و یا بقایای گیاهی از مزرعه خارج می شود. با خروح حجم زیادی از مواد گیاهی، منابع تامین انرژی و مواد غذایی به ویژه مواد آلی در خاک بتدریج دچار کاهش می گردد. متاسفانه مشکل اصلی خاک های کشور ما کمبود شدید مواد آلی است. به همین علت آسیب پذیری آن در مقابل عوامل طبیعی و عمليات زراعی بیشتر بوده و فرسایش زیادی را به همراه دارد. مواد آلی یکی از منابع تامین کننده انرژی و مواد غذایی مورد نیاز گیاهان می باشد. مواد آلی از بقایای گیاهی و جانوری حاصل می شود. یکی از روش های ارزان برای افزایش مواد آلی در اراضی کشاورزی، برگرداندن بقایای محصولات زراعی به خاک است.
کشاورزان اکثرا کاه و کلش بعد از برداشت غلات را برای تعلیف دام و با فروش، از مزرعه خارج نموده و حتی در مواردی به منظور تسهیل در آماده سازی زمین برای کشت بعدی و یا به بهانه مبارزه با آفات و بیماری ها، بقایای گیاهی را به عنوان مواد مزاحم می سوزانند و به این ترتیب از برگشت مقدار قابل توجهی مواد آلی به خاک ممانعت به عمل آورده و باعث کاهش حاصلخیزی خاک می شوند. در حالیکه در کشورهای پیشرفته برای بهبود وضعیت فیزیکی و حاصلخیزی خاک، تمامی کاه و کلش حاصل از برداشت با کمباین راه بعد از جدا کردن دانه به زمین بر می گردانند. برای تولید بقایای گیاهی همانند محصول اصلی، انرژی، آب، کوده سم، عمليات زراعی و سایر مراقبت ها و هزینه های جانبی صرف گردیده است و هر چند ظاهرا دارای ارزش کمتری هستند، ولی در یک سیستم زراعی پویا و پایدار نقش مدیریت آنها بسیار مهم و پیچیده می باشد.
فواید استفاده بقایای گیاهی در زراعت
افزایش مواد آلی خاک
بقایای گیاهی مهمترین و بیشترین نقش را در حاصل خیزی و بهره وری خاک به عهده داشته و ۷۰ درصد مواد آلی خاک از بقایای گیاهی تشکیل می شود. مواد آلی خاک مهمترین منبع تامین ازت و سایر عناصر برای گیاهان است. تشکیل و نگهداری خاک، نگهداری آب در خاک، بهبود ساختمان خاک، کنترل علف های هرز، افزایش نفوذ پذیری خاک، کاهش فرسایش خاک کاهش تبخیر، پایداری تولید و کارآیی مصرفی کودهای شیمیایی از مزایای مواد آلی خاک می باشد حد مطلوب میزان مواد آلی خاک برای رشد مناسب گیاهان بیش از ۳ در حد است، متاسفانه این میزان در بیش از ۶۰ در صد خاک های زیر کشت ایران کمتر از ۱ درصد بوده و مشکل عمده این خاک ها کمبود شدید مواد آلی می باشد در شرایط فعلی تامین مواد آلی خاک به غیر از بقایای گیاهی به صرفه نخواهد بود. لذا منطقی ترین روش اصلاح خاک ها و تامین مواد آلی آنها، حفظ بقایای گیاهی در زمین می باشد.
تاثير بقایای گیاهی بر ساختمان خاک
بقایای گیاهی از برخورد مستقيم و فشار قطرات باران بر ذرات خاک جلوگیری نموده و در نتیجه نفوذ پذیری آب بیشتر و سله بندی خاک کمتر می شود، رشد و گسترش ریشه بیشتر شده و از فشردگی خاک در اثر عبور و مرور ماشین آلات جلوگیری نموده و خاکدانه های خاک را حفظ می نماید.
تاثیر بقایای گیاهی بر روی گیاهان زراعی
بقایای گیاهی از شدت گرمای خاک در تابستان و سرما در زمستان می کاهد. تبخیر را کاهش داده و آب بیشتری در دسترس گیاه قرار می گیرد. چون رطوبت، تهویه و حرارت خاک مطلوب می باشد، گیاه بهتر و سریعتر جوانه زده و رشد و توسعه سیستم ریشه ای گیاه سریع تر و بطور کامل انجام می شود.
تامین علوفه و خوراک دام و تعادل دام و مرتع
بقایای گیاهی دارای ارزش غذایی و خوراکی فراوانی برای دام ها می باشند که با مدیریت و فرآوری آن می توان درصد بالایی از کمبود علوفه و سوء تغذیه دام ها را برطرف نمود. عده ای از کشاورزان برای آماده سازی زمین و از بین بردن بقایای گیاهی موجود در زمین بقایای گیاهی را می سوزانند که علاوه بر تخریب محیط زیست، بر خاک نیز اثرات سوء بر جا می گذارد.
معایب و مضرات آتش زدن بقایای گیاهی در اراضی زراعی
سوزاندن بقایای گیاهی در بلند مدت اثرات نامطلوبی بر روی کیفیت خاک و کاهش عملکرد محصول دارد در کوتاه مدت نمی توان از خسارت سوزاندن این بقایا برآوردی بدست آورد، زیرا تحقیقات نشان می دهد که اثرات آن بعد از گذشت ۱۵ سال ظاهر می شود. سالیانه مقادیر قابل توجهی از مواد آلوده کننده هوا در نتیجه سوزاندن بقايا و ضایعات کشاورزی تولید می شود که نه تنها مستقیما بر سلامتی انسان و محیط زیست اثر دارد، بلکه به طور غیر مستقیم نیز آسیب های جبران ناپذیری به بار خواهد آورد.
سوزاندن بقایای گیاهی
تلف شدن شدید مواد مغذی
بقایای گیاهان منابع قابل توجه فیبر، انرژی و مواد مغذی گیاهی هستند. این بقایا به دلیل داشتن ترکیب مواد مغذی مطلوب، به خوبی می تواند وضعیت خاک را از نظر خصوصیات فیزیکی شیمیایی و بیولوژیکی بهبود بخشد. به علاوه نیاز به حمل و نقل داشته و آلوده کننده نیز نیستند.
کاهش و از بین رفتن مواد آلی خاک
با توجه به اینکه بقایای گیاهی مهم ترین و بیشترین نقش را در حاصلخیزی و بهره وری خاک ها بر عهده داشته و ۷۰ درصد مواد آلی خاک از این مواد تشکیل می شود لذا سوزاندن بقایای گیاهی باعث کاهش میزان مواد آلی خاک شده و این امر باعث کاهش جذب عناصر غذایی توسط ریشه های کاهش ظرفیت نگهداری آب در خاک، کاهش راندمان مصرف آب، تخریب بافت و ساختمان خاک، کاهش نفوذ پذیری خاک، کاهش فعالیت میکروارگانیسم های خاک، افزایش فرسایش خاک و افزایش مصرف کودهای شیمیایی می گردد.
افزایش فرسایش آبی و بادی خاک
با سوزاندن بقایای گیاهی به علت لخت شدن سطح خاک، خاک زراعی در معرض فرسایش بادی و آبی از بین می رود. همچنین باعث از بین رفتن ساختمان خاک و تاثیر منفی آن بر رشد و نمو گیاهان زراعی می شود
سوزاندن بقایای گیاهی موجب فشرده شدن و ترد و شکننده شدن سطح خاک، کاهش شدید نفوذ پذیری و فراهم شدن زمینه برای ایجاد فرسایش و شستشوی مواد غذایی خاک می شود. همچنین به علت کمبود رطوبت، تهویه و دمای خاک، جوانه زنی و رشد و توسعه سیستم ریشه ای گیاه نامناسب شده و از طرفی میزان تبخیر افزایش و آب در دسترس گیاه، کاهش پیدا می کند.
کاهش میزان تولید محصولات زراعی
با سوزاندن بقایای گیاهی به علت کاهش حاصلخیزی خاک و از بین رفتن مواد آلی آن و افزایش مصرف مواد شیمیایی، هم از لحاظ زراعی و هم به لحاظ کیفیت تولید محصولات زراعی کاهش می یابد و تولید نیز ناپایدار خواهد شد.
آلودگی هوا و محیط زیست
سالیانه مقادیر قابل توجهی از مواد آلوده کننده هوا در نتیجه سوزاندن بقایا و مایعات کشاورزی تولید می شود که نه تنها مستقیما بر سلامتی انسان و محیط زیست اثر دارد بلکه به طور غیر مستقیم نیز آسیب جبران ناپذیری به بار خواهد آورد. مواد سمی و گازهای حاصل از سوزاندن کاه و کلش موجب بیماری های تنفسی و آلودگی محیط زیست می شوند.
عدم تامین علوفه و خوراک مورد نیاز دام ها
سوزاندن این بقایا سبب از بین بردن موادی که دارای ارزش غذایی و خوراکی فراوانی برای دام ها باشند، می شود لذا با اعمال مدیریت و فرآوری بقایای گیاهی می توان در حد بالایی از کمبود علوفه و سوء تغذیه دام ها را برطرف نمود.
گردآوری: حاتمی
