یکی از موضوعاتی که در بیشتر گلخانه های ایران نادیده گرفته میشود عدم توجه به کارایی سیستم های سرمایشی و گرمایشی، تعمیر و تجهیز آن در طی سال های پس از تاسیس گلخانه است. با توجه به اینکه بیشتر سیستم های گرمایشی ایران با سوخت های فسیلی چون گاز و گازوییل کار می کنند و تعداد زیادی از گلخانه ها با هیترهای هوای گرم کار می کنند آشنایی با واکنش سوختن و گازهای حاصله از آن و اهمیت این گازها بر رشد گیاهان ضروری است. در صورتی که گاز طبیعی فقط حاوی متان باشد و به بهترین شکل ممکن بسوزد تولید دی اکسید کربن و آب خالص و انرژی می کند. هر گونه نقصان در واکنش سوختن و خروج گازهای سمی آن نه تنها برای انسان بلکه برای گیاهان هم سمی است. از مهمترین این گازها مونوکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن و اتیلن هستند. مونوکسید کربن و اکسیدهای نیتروژن برای انسان خطرناک هستند. در حالی که تصور عامه مردم بر سمی بودن این گاز برای گیاهان نیز است اما تا اکنون اثر مضری از گاز مونوکسید کربن بروی گیاهان گزارش نشده است. حتی گزارشاتی بر استفاده از ۵۰۰ میلی گرم بر لیتر مونواکسید کربن در گیاهان وجود دارد که فاقد هرگونه تاثیر مضری بوده است.
گاز اتیلن
اتیلن (C2H4) گازی است بی بو، بی رنگ که می تواند اثرات مثبت و منفی بر کیفیت محصولات گلخانه ای داشته باشد. اتیلن یک هورمون گیاهی است، به این معنی که توسط گیاهان تولید شده و در غلظت های بسیار پایین بر رشد و نمو تاثیر می گذارد. اتیلن، به عنوان یک هورمون گیاهی، نقش مهمی در جوانه زنی بذر، تولید ریشه های نابه جا (ریشه های که از اندامی غیر از ریشه بیرون می آیند، رسیدن میوه ها (موز، گوجه فرنگی، سیب)، ریزش برگ ها، زردی برگ و مرگ گل ها (پیری) ایفا می کند. تولید کنندگان می توانند تنظیم کننده های رشد گیاهی مبتنی بر اتیلن را برای افزایش شاخه های جانبی، حذف گل ها (همان تنک کردن و یا جلوگیری از گل آغازی استفاده کنند (مثل اتفون که وقتی استفاده می شود تولید اتیلن می کند). اتیلن همچنین برای آغازش گل و تولید گل ماده در گیاهانی مثل کدوییان و واریته های قدیمی خیار قدیمی استفاده می شود.
اما اتیلن اغلب به هورمون استرس نامیده می شود زیرا گیاهان در پاسخ به استرس و تنش های محیطی اتیلن تولید می کنند. به همین دلیل است که مواد حاوی‌اتیلن را هرگز در گیاهان تحت تنش دمای بالا، کمبود آب یا آلوده به بیماری و آفات نباید بکار برد چون این گیاهان خودشان تولید اتیلن می کنند و کاربرد اتیلن باعث عوارض جانبی مثل زردی برگ و افزایش پیری گیاه می شود. منابع تولید کننده اتیلن در گلخانه ممکن است توسط عوامل بیولوژیکی (به عنوان مثال گیاهان) و منابع غیر زیستی تولید شود. از آنجایی که یک گاز است،اتیلن به راحتی می تواند در سراسر گلخانه ای پخش شود.
اتیلن باعث افزایش سرعت رسیدن میوه ها می شود.
منابع تولید کننده‌اتیلن در گلخانه ها
1– رایج ترین منبع آلودگی اتیلن در گلخانه ها، سوختن ناقص هیتر است. احتراق ناقص سوخت های فسیلی می تواند منجر به تولید مونوکسید کربن،اتیلن و محصولات فرعی دیگر منجر شود.
2- تولید کننده های CO2 مورد استفاده برای غنی سازی CO2 نیز می توانند اتیلن تولید کنند.اتیلن حاصل از بخاری، تولید کننده CO2 و یا هر دستگاه دارای احتراق می توانند غلظت آن را در گلخانه، به ویژه در سازه های بسته و در طول ماه های زمستان که تهویه کمی وجود دارد افزایش دهند.
3- آب گرم کن های مورد استفاده برای گرم کردن آب آبیاری نیز می توانند باعث تولید و با انتشار گاز در محل شوند.
4- نشت گاز در خطوط گاز نیز می تواند به گیاهان در گلخانه آسیب بزند. هم گاز پروپان و هم گاز طبیعی ممکن است دارای آلاینده های هیدروکربنی کوچک باشند که ممکن است مانند اتیلن آسیب بزنند. به هنگام استعمال سیگار نیز تولید اتیلن صورت می گیرد، به طوری که هرگز نباید در گلخانه و یا در نزدیکی فن ها سیگار کشید.
5- خود گیاهان هم تولید گازاتیلن می کنند که به محیط گلخانه منتشر می کنند. گل های قدیمی و یا در حال مرگ (پیر و در حال تجزیه) و میوه های در حال رسیدن بیش از برگ ها و گیاهان جوان تولید اتیلن می کنند. هنگامی که گیاهان به دلیل زخمی شدن ناشی از هرس کردن، تنش مکانیکی و یا آسیب ناشی حشرات زخمی می شوند، آنها نیز تولید سطوح بالایی از اتیلن می کنند. مواد گیاهی مرده که در حال پوسیدن هستند اتیلن تولید می کنند
نکته: ضد عفونی گلخانه فقط برای جلوگیری از بیماری و آفات مهم نیست، بلکه نقش مهمی در کاهش آسیب اتیلن بازی می کند. صدمه های ناشی از اتیلن شدت آسیب‌اتیلن بستگی به حساسیت گونه گیاهی به اتیلن، غلظت آن، مدت زمان قرار گیری در معرض‌اتیلن و درجه حرارت دارد. تنش دمای بالا باعث می شود گیاهان تولیداتیلن بیشتری کنند و گیاهان نیز به آسیب اتیلن در دماهای بالاتر حساسیت بیشتری نشان می دهند. به طور کلی، جوانه های گل جوان حساسیت کمتری نسبت به گل های باز در برابر آسیب اتیلن دارند و بر حساسیت کمتری نسبت به گل دارند.
در تولید محصولات گلخانه ای ، ممکن است گیاهان در معرض غلظت های پایین تر ، مانند ۲۵ تا ۲۰۰ قسمت در میلیارد (PPB) اتیلن در طول هفته ها یا حتی ماه های سردتر سال قرار گیرند. این نوع قرار گرفتن در معرض اتیلن قرار گرفتن ممکن است منجر به این علایم شود: رشد کم یا ناقص، عدم آغازش گل و سقط جنین جوانه گل شود. اگر گیاه تا گلدهی تحت این شرایط رشد کند، گل های کوچک تر می شوند و زودتر از بین می روند. برگ ها زودتر از حالت معمولی زرد ( کلروز) و در نهایت به نقاط قهوه ای و خشک تبدیل خواهند شد نکروتیک). تشخیص این نوع آسیب طولانی مدت اتیلن ممکن است خیلی سخت باشد، چرا که با علائم مشابه ناشی از اختلالات ناشی از عناصر غذایی و یا پاتوژن ها اشتباه گرفته شود.
در بسیاری از این موارد که سطوح این نوع‌اتیلن در محیط تولید پایین می باشد، ممکن است آسیب را ابتدا در گیاهان حساس به اتیلن مانند گل شمعدانی که به صورت آویزان هستند مشاهده کنیم. دلیل این است که اتیلن سبک تر از هوا است و در غلظت های بالاتر در بالای گلخانه جمع خواهد شد. اگر اتیلن به سطوح بالاتر یعنی قسمت در میلیون (ppm برسد، آسیب اتیلن با سرعت بسیار بیشتری رخ می دهد. در غلظت یک پی پی ام،اتیلن کاملا وارد مرحله فعالیت بیولوژیکی می شود و بسیاری از گیاهان برخی از نشانه های آسیب را در عرض چند ساعت یا چند روز نشان می دهد. این آسیب ها را بسیار آسان تر می توان به اتیلن نسبت داد.
در این موارد، این احتمال وجود دارد که گیاهانی مثل شمعدانی که تا دیروز در حال رشد عالی بودند فردا صبح که وارد گلخانه می شوید هیچ گلی را مشاهده نکنید. علایم های آسیب حاد اتیلن عبارتند از ریختن و یا شکننده بودن برگ، جوانه و یا گلبرگ، پیری گل سریع و پژمردگی یا زردی برگ باشد. یکی از علائم آسیب اتیلن اپی ناستی Epinasty یا رشد رو به پایین دمبرگ برگ و جمع شدن به سمت ساقه است. علایمی شبیه به گیاهان در حال تجربه تنش خشکی است، اما گیاه دارایی تورژسانس و پرآب است. در حالی که گیاهان زیادی epinasty را نشان می دهد ولی گوجه فرنگی شدیدترین نوع epinasty را در کمترین غلظت اتیلن نشان می دهد.
تاثیر اتیلن روی رسیدگی موز
بازیابی رشد گیاهان بعد از رفع تنش اتیلن
در بیشتر موارد، این گازمحصول را از بین نمی برد، اما اغلب موارد روی کیفیت و کمیت محصول با تأخیر انداختن گلدهی و یا از بین بردن تمام گل ها باز شده تأثیر می گذارد. آسیب اتیلن در مرحله گیاهچه می تواند منجر به مرگ کامل گیاه شود و نیاز به جایگزین کردن داشته باشند. هنگامی که اتیلن از محیط حذف شد، رشد جدید از سر گرفته اما گلدهی بیش از یک ماه به تعویق می افتد. بسیاری از گیاهان با آسیب متوسط رشد رویشی و گلدهی طبیعی در عرض ۱ تا ۲ هفته از سر می گیرند. در مقابل، گیاهان مانند گل های لاله و سوسن، که تنها یک بار گل می دهند، زمانی که جوانه و گل باز توسط اتیلن آسیب دید، بازیابی غیر ممکن است. گیاهانی که epinasty را تجربه می کنند به سرعت بهبود می یابند و این محصولات به احتمال زیاد به کیفیت قابل عرضه در بازار خواهند رسید راه های جلوگیری از آسیب اتیلن تعمیر، نگهداری و نصب مناسب سیستم گرمایشی بهترین راه برای جلوگیری از آسیب این گازدر گلخانه است.
راه های جلوگیری از آسیب اتیلن
تعمیر و نگهداری منظم باید شامل بازرسی از مبدل های حرارتی، اگزوز ها و خطوط سوخت است. نشت در خطوط گاز را می توان با استفاده از آب و صابون شناسایی کرد. مشعل باید یک شعله پایدار با مرکزی مخروط و آبی رنگ باشد. شعله زرد یا نارنجی نشان می دهد اکسیژن کافی برای احتراق کامل سوخت وجود ندارد. احتراق ناقص می تواند منجر به تولید گازهای مضر از جمله اتیلن و مونوکسید کربن شود.
مجرای تامین هوا از خارج ممکن است در برخی موارد برای تامین اکسیژن کافی برای احتراق کامل و تبادل هوا برای کمک به حذف آلاینده ها مانند گاز اتیلن از گلخانه لازم باشد و یک راه حل کلیدی در شناسایی تولیداتیلن در گلخانه ها: پرورش چند بوته گوجه فرنگی نزدیک بخاری یا هیتر است چرا که گوجه فرنگی جزو حساس ترین گیاهان به این گاز است.
گردآوری: حاتمی
