معرفی گیاه انگلی سس

تعداد انگل ها در گیاهان عالی نسبت به باکتری ها و قارچ ها بسیار کم است. گیاهان انگلی گلدار همگی در رده دو لپه ای ها جای دارند و در 17 تیره قرار می گیرند. در بعضی از تیره ها همه جنس ها انگل یا نیمه انگل هستند و در برخی دیگر از تیره ها تعداد کمی از جنس ها زندگی انگلی دارند. کشاورزان بخوبی با بعضی گیاهان انگلی گلدار از جمله سس و گل جالیز و خسارت های این گیاهان آشنا هستند و برای مبارزه با آنها تدابیری اتخاذ کرده اند.

گياه انگل سس با نام علمی Cuscuta sp از خانواده سس Cuscutaceae بوده و در زبان انگلیسی به آن Dodder می‌گویند. همچنین در بعضی نقاط دنیا اصطلاحا به سس، زلف شیطان، پیچش جهنم، ابریشم شبدرو …. گفته می شود که داراي يك جنس و حدود 200 گونه است و تقریبا در همه جای کره زمین می روید و به گیاهان زیادی نظیر یونجه، همیشه بهار، اطلسی، میمون، شب بو، مینا پا بلند، ترون، درختان و…. حمله میکند و خسارت آن گاهی به حدی است که موجب خشک شدن گیاهان می شود.

بذر سس برای جوانه زدن به اندازه کافی ذخیره مواد غذایی دارد و هرگاه در محیط مناسبی قرار گیرد جوانه میزند و گیاه کوچکی بوجود می آورد. این گیاه کوچک باید هرچه زودتر خود را به میزبان برساند در غیر این صورت خشک شده و از بین می رود. علف هرز سس، ریشه و برگ ندارد و کلا بدون کلروفیل است و غذای خود را از میزبان بدست می آورد. اين گياه بدلیل داشتن عضو مکنده بنام مکينه (هاستوریوم) به محض تماس با گیاه میزبان در بافت آن فرو رفته و رابطه گیاه انگلی و میزبان را برای جریان یافتن مواد غذایی بوجود می آورد.

نمایی از گیاه انگلی سس

مرفولوژی و خصوصیات گیاه انگلی سس

تيره سس cuscutaceaeگیاهان انگلی، یکساله و یا چند ساله غالباً بالارونده و بدون کلروفیل بوده و ساقه ها توسط اندام های مکنده به میزبان می چسبید.این گیاه انگلی بدون برگ و ریشه است. به نظر میرسد برگها به فلسهای کوچک تقلیل یافته و گلهای نر ماده به صورت منظم به شکل کم و بیش گوشتی معمولاً دسته ای در گل آذین دیده می‌شود از این تیره سس حدود 22 گونه در ایران وجود دارد که همگی پارازیت هستند و بر روی گیاهان مختلف دیده می‌شوند.

گونه های مهم عبارتند از:

سس یونجه

سس زراعی یا سس یونجه با نام علمی Cuscuta campestris Yunck گیاهی است یکساله و گلدار و انگل اجباری (بدون کلروفیل) که دارای ساقه های نازک و رشته های ظریف به رنگ زرد مایل به سفید است. گل آذین کروی و متراکم و معمولاً از تعداد زیادی گل تشکیل شده است و دمگل اغلب کوتاه تر از گل می باشد. طول گل 3-2 میلی متر و به رنگ سفید یا زرد کمرنگ است. گل پنج قسمتی و طول کاسه تقریبا مساوی لوله جام بوده و آن را می پوشاند. کاسبرگ ها گرد یا تخم مرغی، پرچم ها کمی کوتاه تر از جام، بساک ها کوتاهتر یا مساوی میله پرچم است.

در زیر پرچم ها زائده های فلس مانند وجود دارد که اندازه و شکل آن در گونه های مختلف متفاوت است. تخمدان کروی و کپسول در حدود 2 میلی متر قطر دارد. در هر کپسول 4-2  دانه ریز موجود است این گیاه در تابستان گل می دهد. هر گیاه سس حدود 3000 بذر تولید می کند که درصد کمی از آنها در سال اول جوانه می زنند. بذر اين گياه دارای پوسته بسیار ضخیمی است که م یتواند آن را تا 20 سال در شرایط طبیعی و 50 سال در انبار خشک زنده نگه دارد. حدود 80 درصد بذرها دارای خواب هستند و عامل اصلی شکستن خواب آنها سرمای زمستان است.

به همین علت بذرهای این گياه انگل در بهار و در حرارت 25 درجه سانتیگراد بيشترين جوانه زنی را دارند. ساقه سس چند روز پس از سبز شدن بذر با میزبان تماس پیدا مي كند و با تولید مکینه آب و مواد غذایی را از میزبان دریافت و شروع به رشد و گسترش به اطراف می کند. هر قطعه ساقه سس جدا شده می تواند به تنهایی رشد کند و گیاه مستقلی را بوجود آورد. این گیاه بومی آمریکای شمالی (تگزاس) است و اولین بار در سال 1356 هجري شمسي دکتر ثابتی از ایران این انگل را جمع آوری کرده است.

 سس درختی

سس درختی با نام علمی Cuscuta monogyna Vahl انگل درختان و درختچه های مثمر، غیر مثمر و زینتی است. ساقه های این سس ضخیم تر از سس یونجه است و قطر آن حدود3 میلیمتر و رنگ آن مایل به قرمز است. تعداد گل آن کمتر از سس یونجه و رنگ آن صورتی یا تقریبا سفید است. کاسبرگهای آن ضخیم، گوشتی و دارای زگیل است. گلبرگها نوک گرد و پرچم ها فاقد میله است. دارای دو خامه بهم چسبیده و کلاله تخم مرغی یا مخروطی است.کپسول تخم مرغی یا کروی به قطر 4 تا 6 میلیمتر و محتوی 2-1 دانه می باشد. اندازه دانه 5/3-2 میلیمتر است.

آفت گیاهی سس از نمایی نزدیک

اهمیت گیاه انگلی سس، پراکنش و نحوه خسارت آن

سس با جذب آب، مواد غذایی و املاح باعث ضعیف شدن و در بعضی از موارد موجب خشک شدن و نابودی گیاه میزبان می گردد. عامل مهم در پراكنش سس، تولید بذر می باشد. دوره گلدهی و تولید بذر سس طولانی است و از 3 تا 5 ماه به طول می انجامد.

چرای احشام از مراتع و گیاهان آلوده به سس و حرکت نامحدود دام در منطقه باعث گسترش انگل سس می شود. آب ضمن عبور از کانال های مملو از علف های هرز مبتلا به انگل سس، بذر آن را با خود به مزارع منتقل می کند و باعث آلودگي اين مناطق مي شود. بذر سس یونجه زرد رنگ، گرد و حدود یک میلیمتر مي باشد و بذر سس درختی خاکستری تا قهوه ای رنگ و حدود 3 میلیمتر است.

بذر سس بدلیل داشتن پوسته خارجی سفت و بسیار محکم مي تواند بین 10 تا 20 سال در زمین زنده بماند. این بذرها در بهار و در دمای 15 تا 39 درجه سانتیگراد و در عمق کمتر از 2 سانتیمتر جوانه می زنند و برای جوانه زنی نیازی به حضور میزبان ندارند. پس از جوانه زنی، ساقه های ظریف و زرد رنگی ایجاد می کنند تا خود را به میزبان برسانند و در صورتی که نتواند خود را به میزبان برساند از بين مي روند.

میزبان های سس یونجه، عبارتند از: یونجه، چغندرقند، صیفی جات و سبزیجات، گوجه فرنگی فلفل، تنباکو، گیاهان زینتی مانند گلهای خانواده آفتابگردان، شمعدانی و برخی علفهای هرز مثل شیر تیغک، گاو پنبه، پیچک صحرایی، نیلوفر، خارشتر، شیرین بیان، سلمک، علف شور، درمنه و خارخسک. پراکنش این انگل در کشور وسیع بوده و در خراسان و آذربایجان غربی در مزارع چغندرقند، در تهران در مزارع علوفه، سبزیجات و حبوبات، ودر استانهای چهار محال و بختیاری، زنجان، اردبیل، آذربایجان شرقی و همدان در سبزیجات، علوفه و چغندرقند گزارش شده است.

مهمترین میزبان سس یونجه، گیاه یونجه است که نه تنها طعم یونجه را به عنوان علوفه نامطلوب می سازد بلکه آن را تا حدی سمی می نماید. در صورت عدم کنترل اين انگل، محصول از نظر کمی و کیفی کاهش یافته و عمر مزرعه کوتاه می شود. میزبان های سس درختی عبارتند از: درختان و درختچه های مثمر، غیر مثمر و زینتی مانند آلو، انگور، تمشک، فندق، پسته، بید، تبریزی، افرا، یاسمن، یاس بنفش، گلسرخ و برخی گیاهان بوته اي و علفی از جمله شیرین بیان، درمنه، فرفیون و کاكتوس.

در ایران سس درختی در باغات خراسان، همدان، تهران، کرمان، مرکزی، زنجان، آذربایجان، مازندران، کردستان، لرستان، کرمانشاه، فارس و یزد به درختان و درختچه هایی مانند انگور، انار، مرکبات، زیتون، انواع درختان میوه (آلو، زردآلو،..) گل رز و حتی سبزیجات و برخی علف های هرز حمله نموده و صدمات زیادی به آنها می زند و در حال گسترش مي باشد و چنانچه با آن مبارزه ای صورت نگیرد خسارات جبران ناپذیری به باغات میوه استان وارد می کند. پوسته بذر سس درختی صاف تر و نسبتا دوره خواب کمتری دارد. سس درختی در صورتی که کنترل نشود شاخه ها و حتی درخت را کاملاً خشک می کند.

تصویری از فراگیری گیاه  انگلی سس

روشهای کنترل  گیاه انگلی سس

پیشگیری

استفاده از بذور عاری از سس، اولین قدم در پیشگیری از آلودگی گسترده به سس است.

در بسیاری از کشورها به کمک قوانین قرنطینه نباتی از ورود بذر محصولاتی که آلوده به بذر سس هستند جلوگیری می کنند.

استفاده ازکود حیوانی کاملاً پوسیده و غیر آلوده

جلوگیری از انتقال بذر سس با پاکسازی ابزار و ماشین آلات و تمیز کردن کانالهای آبیاری قبل از به گل نشستن گیاه انگلی سس، تا حدود زيادي از ورود اين انگل به مزرعه جلوگيري مي كند.

از بین بردن علفهای هرز مزرعه و باغ (چون علفهای هرز واسطه مناسبی برای انتقال سس به محصول هستند) مانع گسترش انگل سس از یک مزرعه آلوده به یک منطقه پاک می گردد.

به محض مشاهده یک منطقه آلوده به سس باید قبل از به بذر نشستن آنها را به هر طریق ممکن نابود کرد و انگلهای جمع آوری شده به محلی دور از مزرعه منتقل یا سوزانده شود.

اگر علاقمند به یادگیری ترفندهای پیشگیرانه از حمله آفات هستید، توصیه میکنیم مقاله 5 استراتژی ساده محافظت از گیاهان را حتما مطالعه کنید.

 کنترل زراعی

استفاده از عملیات زراعی از قبيل کاشت یونجه در پائیز به جای بهار و کاشت با تراکم بالا، آبیاری قبل از کاشت به منظور سبز شدن بذور سس موجود در خاک و سپس شخم زمین، رعایت تناوب زراعی در زمینهای آلوده با کاشت محصولات مقاوم و غیر میزبان مانند گندم، جو، ذرت، سویا و گیاهانی که در زمستان رشد اولیه دارند مانند کاهو و کلم آلودگي مزرعه به سس را كاهش مي دهد.

 کنترل مکانیکی

شخم عمیق و کولتیواتور زدن در کشتهای ردیفی مثل چغندرقند و در آلودگی های کوچک پاکسازی و حذف دستی سس در اوایل اتصال به گیاه میزبان موثر است و بهتر است قسمتی از ساقه گیاه میزبان آلوده به سس در فاصله 3 تا 5 سانتیمتر محل اتصال هرس و چیده شود. در مورد بوته ها و درختان حذف یک یا دو شاخه زیر محل آلودگی و در مورد یونجه چیدن کامل راه مناسبی در کنترل سس است.

هر قطعه از رشته های سس تازه که باقی بماند به تنهایی می تواند رشد کند و آلودگی را مجدداً گسترش دهد. لذا به هنگام مبارزه مکانیکی کلیه سس های کنده شده باید در محلی دور از محصول جمع آوری و روی آن خاک ریخته شود یا بهتر است سوزانیده شوند تا بذرهای موجود نیز از بین بروند. روش آفتابدهی تا حدی می تواند سس را کنترل کند ولی بدلیل پوسته ضخیم بذر درصدی از آنها در خاک سالم می مانند.

در صورت آلودگی بیشتر لازم است منطقه آلوده توسط شعله افکن و یا وسایل مشابه سوزانیده شود. تحقیقات انجام شده نشان داده است در مزارع یونجه با استفاده از شعله افکن یک نوبت در نیمه دوم تیرماه و پس از برداشت چین اول یونجه علاوه بر کنترل مطلوب سس هیچگونه تاخیری در رشد گیاه دیده نشده است.

کنترل آفت سس

 کنترل شیمیایی

چنانچه مزرعه به طور وسیع به سس آلوده شده باشد و در صورتی که روشهای فوق به عللی موثر واقع نشد می توان با استفاده از علف کشهای پیش رویشی و پس رویشی به شرح زیر سس را کنترل کرد.

استفاده از علف کش داکتال (کلرتال دی متیل 75 درصد پودر) به میزان 15- 12 کیلوگرم قبل از سبز شدن یونجه در بهار) در یونجه تازه کشت در یونجه چند ساله  از سال دوم به بعد در اواخر زمستان کمی قبل از رشد بهاره یونجه سس را کنترل می کند. در هنگام مصرف این علف کش، زمین بایستی رطوبت کافی داشته باشد بنابراین یک نوبت آبیاری مزرعه توصیه می شود.

همچنین سمپاشی رانداپ (گلیفوسیت 41 درصد ای سی) به میزان 380 سی سی در هکتار150 گرم ماده موثره زمانی که یونجه ارتفاع 25-20  سانتیمتر داشته باشد به نحو مطلوبی سس را کنترل می کند. این سمپاشی باید یکبار دیگر پس از 10 روز تکرار شود. در یونجه سال اول سمپاشی بایستی در زمان 8 برگی یونجه انجام شود. در مورد گیاهان زینتی مثل کروتون، شفلرا و ختمی زینتی مقدار 150 تا 400 گرم ماده موثره گلیفوسیت در هکتار در کنترل سس توصیه شده است.

در سطوح کوچک باغچه ها و باغات خانگی و فضای سبز( پاشیدن سرکه خانگی) اسید استیک روی سس نتیجه خوبی می دهد. تحقیقات انجام شده نشان داده است علف کش پیش رویشی پندیمتالین به میزان 5 لیتر در هکتار از (330 EC) 90 تا 95 درصد سس درختی را کنترل کرده است. همچنین دیورون و پروپیزامید به ترتیب با 3 کیلوگرم و 5 کیلوگرم می تواند 80 تا 85 درصد سس درختی را در باغات انگور کنترل کند. هیچکدام از این سموم روی درختان انگور گیاه سوزی نداشتند.

لازم به ذکر است معمولا باغاتی که آلوده به علفهای هرز هستند زودتر به سس درختی آلوده می شوند. چون علفهای هرز واسطه مناسبی برای رسیدن گیاه انگلی سس به شاخه های درختان هستند.

در مورد انار بریدن پاجوش و شاخه های کوتاه نزدیک سطح زمین آلودگی سس را به حداقل می رسانند. در باغات انار سطح باغ را در اوایل رشد سس و علفهای هرز توسط محلول 1% پاراکوات سمپاشی می نمایند. باید دقت نمود که علف کش پاراکوات نباید روی برگ درختان انار پاشیده شود.

کنترل بیولوژیک

در زمینه مبارزه بیولوژیکی مطالعاتی بر روی عوامل مختلف بیماری زا و حشرات و دشمنان طبیعی سس در ایران انجام شده است. از جمله لارو پروانه  Porphyrinia polygramma در حال تغذیه درون تخمدان های سس در باغات ورامین گزارش شده است. همچنین سوسک Smycronix tartaricus و مگس Phytomyza orobanchia که برای سس معرفی شده است.

همچنین یک گونه سرخرطومی به نام Smycronyx robustus روی سس درختی و یک گونه شته در حال تغذیه از رشته های سس یونجه جمع آوری شده است.

بسیاری از عوامل بیماری زای قارچی مانند فوزاریوم و آلترناریا به سس حمله می کنند. لیکن مشکل کاربرد و کشت این عوامل بیماریزا، استفاده از آنها را محدود کرده است. یکی از راه های تجربی مبارزه با سس درختی و ساير علفهای هرز در باغات به خصوص باغ انار چرانیدن یک یا دو بار گوسفند در اوایل رشد سس و علف های هرز است که روشی موفق بوده است. واریته های زراعی مقاوم به سس در دست تهیه مي باشد و در برنامه های اصلاح نژاد محصولات کشاورزی قرار دارد.

شما میتوانید برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد گیاه سس  به سایت ویکی پدیا مراجعه کنید.

گردآوری: حاتمی

به قلم: مهندس کریمی

کلمات کلیدی: سس، انواع سس، روش های پیشگیری، کنترل شیمیایی، کنترل بیولوژیک

برخی منابع:

1-  ایرانشهر، م. 1378 . گیاهان گلدار انگلی و نیم انگلی ایران. ج. اول. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. نشر آموزش کشاورزی.

2-  شیمی، پرویز. 1379 . سس و مبارزه با آن در یونجه زارها و باغات. نشریه ترویجی معاونت ترویج سازمان تحقیقات،

آموزش و ترویج کشاورزی. نشر آموزش کشاورزی.

3-  مجموعه مقالات سومین همایش ملي توسعه ي كاربرد مواد بيولوژيك و استفاده بهينه ازكود وسم در كشاورزي. 1382 تهران.

www.colostate.edu/depts/coopeyt/dodder.html Cuscuta and Grammica Species Dodder A plant Parasite.

Shawn M., Hock, Research Associate III, and Grey Wiecko, 2005.Dodder (Cuscuta campestris) control on several ornamental plants. North Centeral Weed Science Society Proceeding. 60:220.