آموزش کاشت و پرورش

پرورش نهال بلوبری

پرورش نهال بلوبری

در این مقاله حسب تقاضای همراهان خوب مجموعه فردین کشت در نظر داریم تا پرورش نهال بلوبری را واکاوی کنیم و شما را با این گیاه ارزشمند بیشتر آشنا سازیم.بلوبری (Blueberry) درختچه های خزاندار، بومی شمال آمریکا و مناطقی از اروپا می باشد و در این مناطق به طور گسترده ای کشت و کار می شود. این میوه از جدید ترین میوه های ریز می باشد که در قرن ۲۲ اهلی شده است. میوه های آن سته یا حبه آبی رنگ و خوراکی می باشند که ارزش غذایی بالایی دارد. میوه های بلوبری یا مستقیما مصرف می شوند یا اینکه به شکل های مختلف مثل مربا، ژله، دسرها، نوشیدنی ها و … فراوری می شوند. این میوه ها سرشار از فلاونوئیدها، تانن ها ، اسیدهای فنولیک و آنتوسیانین هستند و با داشتن فیبر فراوان، تانن ها، آنتوسیانین ها، ویتامین C، اسیدهای چرب امگا ۳، کارتنوئیدها، مواد معدنی و … ارزش غذایی بالایی دارند. شواهدی هم از اثرات ضد سرطانی میوه بلوبری وجود دارد. آمریکا تولیدکننده اصلی این محصول است اما در ایران هنوز این میوه ناشناخته است. به دلیل اقلیم معتدل و شرایط خاکی مناطقی از ایران مانند استان های گیلان و مازندران، پتانسیل کشت و کار این گیاه در این مناطق وجود دارد. اخیرا ارقامی از بلوبری وارد کشور شده اند و در استان گیلان سازگاری آنها در حال بررسی می باشد. بنابراین هدف از این مقاله، آشنایی با نحوه کشت و پرورش بلوبری در ایران می باشد.

گیاه شناسی پرورش نهال بلوبری

جنس بلوبری یا Vaccinium متعلق به خانواده Ericaceae و زیرخانواده Vaccinoideae می باشد. گل های این گیاه زنگوله ای و دارای ۵ گلبرگ هستند که معمولاً سفیدرنگ و در بعضی گونه ها صورتی می باشند.

تشکیل جوانه گل در انتهای ساقه ها و در اواخر تابستان تا اوایل پاییز صورت می گیرد. در سال بعد گل ها ظاهر و تبدیل به میوه می شوند. یعنی میوه روی شاخه یکساله تشکیل می شود. جوانه های رویشی در بخش های پایینی شاخه قرار دارند. هر جوانه گل تبدیل به خوشه ای می شود که شامل ۵ تا ۱۰ میوه می باشد. گل آذین خوشه ای است و هر خوشه ممکن است حدود ۸ تا ۱۰ میوه تولید کند. میوه سته چند دانه ای آبیرنگ می باشد که هنگام رسیدن قطر آنها به ۱۰-۵ میلیمتر و در برخی ارقام حتی بیشتر  می رسد. میوه ها دارای مزه ترش و شیرین می باشند.

جوانه های گل در انتهای شاخه هستند و درشت ترند. جوانه های کوچکتر در پایین شاخه معمولا رویشی هستند.

ارزش غذایی بلوبری

در پرورش نهال بلوبری باید در نظر داشت که میوه های بلوبری یا مستقیما مصرف می شوند یا اینکه به شکل های مختلف مثل مربا، ژله، دسرها، نوشیدنی ها و … فرآوری می شوند. این میوه ها سرشار از فلاونوئیدها، تانن ها، اسیدهای فنولیک و آنتوسیانین هستند و با داشتن فیبر فراوان، تانن ها، آنتوسیانین ها، ویتامین C، اسیدهای چرب امگا ۳، کارتنوئیدها، مواد معدنی و -… ارزش غذایی بالایی دارند. بسیاری از مطالعات نشان می دهد که بلوبری ها به دلیل وجود ترکیبات زیستی فعال به ویژه آنتوسیانین ها، نقش بسیار سودمندی در سلامتی دارند. شاید فعالیت این آنتی اکسیدان ها عامل اصلی کاهش ریسک ابتلا به بسیاری بیماری ها مانند بیمارهای قلبی عروقی باشد. گزارش شده که میوه بلوبری یکی از منابع قابل توجه آنتی اکسیدان ها در بین تمام میوه ها و سبزیهاست. ترکیبات آن مانند اسیدهای فنولی، کافئیک، کلروژنیک، فرولیک و ….( فلاونوئیدها) آنتوسیانین ها، ارزش تغذیه ای آن را چند برابر کرده است. اثر تغذیه ای میوه های آن به منظور جلوگیری از چاقی، دیابت، آسیب به شبکیه، قلب، کبد، التهاب معده و کلیه به اثبات رسیده است. گزارش شده که بلوبری به خاطر داشتن فنول بالا علیه بسیاری از پاتوژن های غذایی موثر می باشد. شواهدی هم از اثرات ضد سرطانی بلوبری وجود دارد. گزارش شده بلوبری به خاطر داشتن ellagic acid خطر ابتلا به سرطان را کاهش می دهد.

گونه های بلوبری

در پرورش نهال بلوبری می توان اشاره کرد که بلوبری ها دارای انواع پابلند (high bush) مانند Vaccinium corymbosum  با ارتفاع ۷-۵/۱ متر انواع پاکوتاه و وحشی (lowbush) با ارتفاع حدود ۱۵ الی ۴۵ سانتیمتر و انواع حد واسط (چشم خرگوشی)  مانند گونه های V.ashei و V. virgatum با ارتفاع بین ۱ الی ۲ متر هستند. انواع پاکوتاه مانند Vaccinium angostifolium، معمولا کشت نمی شوند. ارقام پاکوتاه شرایط سردتر و انواع پا بلند شرایط معتدل تر را ترجیح می دهند.

 

ارقام مهم و تجاری پرورش نهال بلوبری

در زیر به مهمترین ارقام بلوبری که از انواع پابلند هستند اشاره می شود.

رقم Aurora

اندازه میوه در این رقم متوسط تا بزرگ می باشد. رنگ میوه آبی تیره است. قدرت رشد متوسط است. میوه های آن دیررس هستند و ممکن است قبل از سرمای پاییز نرسند.

رقم Liberty

رقمی پر رشد با عادت رشد افراشته است که نیاز به تربیت داربستی دارد. هرس آن نسبت به سایر ارقام زحمت بیشتری دارد. اندازه میوه متوسط تا بزرگ می باشد. طعم میوه خیلی خوب است. میوه متوسط رس است.

رقم Bluejay

رقمی میانرس است. اندازه میوه متوسط (وزن بین ۵/۱ تا ۲ گرم) به رنگ آبی روشن و عملکرد متوسط (بین ۵/۲ تا ۴ کیلوگرم در هر بوته) طعم میوه خوبی دارد.

رقم Duke

این رقم زودرس می باشد. اندازه میوه متوسط می باشد. عملکرد متوسط است

رقم Elliott

میوه های این رقم دیررس هستند و ممکن است قبل از سرمای پاییز نرسند. اندازه میوه متوسط می باشد. عملکرد متوسط است.

رقم Chandler

رقمی دیررس می باشد. اندازه میوه بزرگ تا خیلی بزرگ می باشد. رنگ میوه آبی ملایم تا آبی تیره می باشد طعم میوه خوب و عملکرد بالاست.

رقم Legacy

رقمی میانرس است. اندازه میوه متوسط تا بزرگ می باشد. طعم میوه خوب و عملکرد بالا می باشد. این رقم به سرما حساس است.

رقم Reka

رقمی میانرس می باشد. اندازه میوه کوچک می باشد. طعم میوه خوب و عملکرد بالا (بین ۴ تا ۵/۵ کیلوگرم در هر بوته) است.

رقم Darrow

رقمی دیررس می باشد. اندازه میوه متوسط می باشد. رنگ میوه آبی روشن است و عملکرد بالایی دارد.

رقم Jersey

رقمی دیررس می باشد. اندازه میوه کوچک می باشد. عملکرد متوسط است.

رقم Rubel

نسبتا پررشد است. طعم میوه خوب است. مناسب برداشت مکانیکی است. عملکرد کم تا متوسط می باشد.

رقم Spartan

رقمی پررشد است. اندازه میوه خیلی بزرگ است. طعم عالی است. دیرگل است. لذا از خسارت سرما در امان می ماند. از نظر رسیدن میوه نیز زودرس است. عملکرد متوسط تا بالاست.

نیازهای اقلیمی پرورش نهال بلوبری

بلوبری ها در رویشگاه های طبیعی در شرایط کمی سایه یا نیم سایه زندگی می کنند اما برای باردهی اقتصادی به نور فراوان نیاز دارند. این گیاهان نیازمند زمستان خنک و تابستان گرم می باشند. تابستان ابری و خنک باعث شیوع بیماری و کاهش تولید قند می شود. این گیاه مقاومت خوبی به سرمای زمستان دارد و در هنگام خواب ۲۲ تا ۲۵ درجه سانتیگراد را می تواند تحمل کند. البته بسته به نوع گونه و رقم میزان مقاومت متفاوت است. در انواع پررشد و دارای میوه دیررس که دیر خزان می کنند خطر آسیب سرمای زودرس پاییزه وجود دارد. ارقام موجود در گونه چشم خرگوشی به سرما حساستر می باشند. این گیاه سرمای دیررس بهاره حساس است و دمای ۲- درجه سانتی گراد به گل هایی که کاملا باز شده اند آسیب می زند. بلوبری  دارای نیاز سرمایی است و لازم است نیاز سرمایی گیاهان با دریافت دمای ۵- درجه سانتیگراد در زمستان تامین شود. ارقام پابلند نیاز به دریافت سرمایی بیشتری دارند و نیاز سرمایی آنها بسته به رقم حدود ۸۰۰-۴۰۰ ساعت می باشد. نیاز سرمایی انواع چشم خرگوشی کم می باشد. دمای بالای ۴۰ درجه سانتیگراد نیز برای این گیاه مناسب نمی باشد.

نیاز خاکی پرورش نهال بلوبری

از آنجا که ریشه های این گیاه سطحی است لذا نیاز به خاکی دارد که نگهداری رطوبت آن خوب باشد و دفعات آبیاری بهتر است زیاد باشد. اما باید دقت کرد خاک دارای زهکش مناسبی باشد. از آنجا که این گیاه اسید دوست می باشد، بنابراین بهترین خاک برای کشت آن خاک شنی لومی اسیدی با  pH  ۵/۴ – ۲/۵ می باشد. ترکیب خاک مناسب به صورت ۸۰ درصد پیت ماس و ۲۰ درصد پرلیت می باشد اما در صورت در دسترس نبودن می توان ۳۰ درصد کود کهنه و پوسیده گاوی، ۳۰ درصد خاک و ۱۰ درصد پرلیت یا ماسه استفاده کرد پرورش بلوبری در خاک های رسی و قلیایی توصیه نمی شود. بنابراین این گیاهان در مناطقی از کشور مثل استان گیلان و مازندران که گیاه کشت می شود و دارای خاک اسیدی هستند امکان پرورش دارند. چند ماه قبل از کاشت می توان خاک را با اضافه کردن گوگرد، محلول تنطیم  pH  و مواد آلی اسیدی کرد. در صورت در دسترس نبودن واد ذکر شده برای تنظیم اسیدیته خاک، می توان از اسیدسولفویک استفاده نمود و در فواصل زمانی ۱۵-۱۰ روز گیاه را با آن آبیاری کرد. برای گلدان ها خانگی می توان از آب  گوجه فرنگی و سایر مواد گیاهی برای تنظیم اسیدیته خاک استفاده کرد. این گیاه به شوری آب و خاک نیز حساس می باشد.

ویژگی نهال

نهال باید از ارقام مناسب و سازگار با شرایط آب و هوایی منطقه باشد و پتانسیل عملکرد آن بالا باشد. در هنگام انتخاب رقم باید ویژگی هایی مانند تاریخ رسیدن، نوع مصرف، در دسترس بودن کارگر به منظور برداشت، بازار مصرف، پتانسیل برداشت مکانیکی، عملکرد و طعم میوه، اندازه و … را مد نظر قرار داد.

کاشت بلوبری

گیاهان باید از نهالستان مطمئن خریداری شوند و دارای شناسه باشند. رقم آنها مشخص باشد و دارای گواهی سلامت باشند. شیوه عمده تکثیر بلوبری قلمه چوب سخت است که از شاخه یکساله تهیه می شود. می توان از قلمه های ریشه دار شده یا نهال های گلدانی استفاده کرد. قلمه های ریشه دار شده که مستقیما از بستر ازدیاد گرفته می شوند، معمولا دارای ریشه های محدودی هستند. خرید گیاهان گلدانی دو تا سه ساله اگرچه هزینه بیشتری دارد اما اینها سیستم ریشه بیشتر و رشد بهتری دارند. زمان کاشت نهال های ریشهدار اواخر زمستان یا اوایل بهار قبل از بیدارشدن گیاهان می باشد. فواصل کاشت ارقام پابلند ۵/۱ در ۲ متر می باشد و معمولا بیش از ۲۰۰۰ بوته در هکتار کشت می شود. گیاهان باید در همان عمقی که در نهالستان بودند در خاک کشت شوند و طوقه در سطح خاک باشد. هرگیاه در چال های به عمق ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر که دارای مخلوط خاک و پیت خزه مرطوب می باشد کشت می شود. ایجاد برش های سطحی روی ریشهها قبل از کاشت سبب تحریک ریشه های جانبی می شود. آبیاری باید بلافاصله بعد از کشت گیاهان انجام شود. می توان از مالچ کاه و کلش یا براده های چوب به ضخامت ۵ تا ۱۰ سانتیمتر برای حفظ رطوبت استفاده کرد. در ارتفاعات بالاتر بهتر است جهت ردیف ها شمالی جنوبی باشد تا گیاهان نور کافی دریافت کنند. اما در محل های گرم و آفتابی جهت ردیف ها شرقی غربی باشند تا از گرم شدن زیادی و خشک شدن خاک اجتناب شود.

نیاز آبی پرورش نهال بلوبری

همانطور که اشاره شد ریشه این گیاه سطحی است و اغلب ریشه ها تا عمق ۳۵ تا ۴۰  سانتیمتری نفوذ می کنند. لذا این گیاه به خشکی و کمبود رطوبت خیلی حساس است و در طی فصل رشد به رطوبت زیادی نیاز دارد و در تابستان که دما بالاست باید به طور منظم آبیاری شوند. در اثر کمبود رطوبت و تنش خشکی عملکرد و رشد این گیاه کاهش و ممکن است در حالت شدید گیاه از بین برود. آبیاری منظم از زمان گلدهی تا رشد میوه ها اهمیت دارد. می توان از از پیت ماس یا سایر مواد نگهدارنده رطوبت در ترکیب خاک و همچنین از مالچ خاک اره به منظور حفظ رطوبت خاک و اجتاب از تنش خشکی استفاده کرد. البته باید از آبیاری غرقابی نیز پرهیز شود.

نیازهای گرده افشانی

هر بلوبری گل های زیاد ی (حدود۲۰۰۰  تا ۳۰۰۰ گل) تولید می کند. وجود رقم گرده زا برای انواع پاکوتاه و چشم خرگوشی حتما ضروری است. چون گل های عقیم دارند.گرده افشانی توسط حشرات صورت می گیرد. لذا تعداد دو کندو در هکتار لازم است. انواع پابلند خودگرده افشان هستند ولی برای تشکیل میوه بهتر و درشت تر و توسعه دامنه برداشت بهتر است دو یا چندرقم با ویژگی همزمانی در گلدهی، در باغ کشت شود.

تربیت و هرس بلوبری

تا قبل از رسیدن به بلوغ تنها حذف شاخه های مرده، شکسته، کوتاه و یا ضعیف متداول است و پس از آن در بوته های بالغ، هرس سالانه در اواخر زمستان که گیاهان در حال رکود هستند برای تقویت بوته، تحریک تولید میوه سالانه و جلوگیری از پیر شدن بوته ها انجام می شود. از سال چهارم به بعد تعدادی از شاخه های مسن تر حذف می شوند تا شاخه های جوانتر تحریک به رشد شوند. سایر شاخه های بلند باقیمانده نیز سربرداری می شوند. حذف شاخه های متقاطع و رشد یافته به سمت داخل بوته نیز به منظور ایجاد فضای درون تاج و نورگیری بهتر داخل بوته و همچنین شاخه های بیمار، خشک و شاخه هایی که با زمین تماس می یابند لازم است. در سال اول و دوم بعد از کاشت نباید اجازه داد گیاهان میوه دهند، چون انرژی گیاه گرفته می شود. لذا گل های ظاهر شده حذف می شوند. همچنین در ارقامی که میوه زیادی تولید می کنند تنک گلها در مرحله گلدهی ضروری می باشد. اگر میوه زیادی روی گیاه تشکیل شود انرژی گیاه گرفته می شود و میوه های کوچکتری تولید می شوند.

نیاز غذایی بلوبری

تغذیه صحیح در باروری، کیفیت و سلامت این گیاه تاثیر به سزایی دارد. با توجه به سطحی بودن ریشه این گیاه، تغذیه نامناسب میتواند به این گیاه آسیب وارد سازد. بهتر است مقدار و زمان مصرف کود بر اساس نتایج آزمون خاک و نوع کود مصرفی توام با آنالیز برگ انجام گیرد. بهتر است از کودهای اسیدزا مانند سولفات آمونیوم ، سولفات منیزیم، گوگرد و سولفات آهن در خاک استفاده کرد. باید دقت شود از مصرف کودهای نیتروژنی به فرم نیترات و یا کودهای پتاسیمی به فرم کلرید پتاسیم خوداری شود. همچنین بلوبری به کلر بسیار حساس است. از آنجا که این گیاه به شوری حساس است می بایست نسبت به مقدار و نحوه کاربرد کود دقت لازم انجام شود. اگر فسفر خاک خیلی باشد و پتاسیم آن نیز درحد کم یا متوسط باشد، کود با فرمول ۱۴- ۲۸- ۱۴ انتخاب خوبی خواهد بود. اگر فسفر و پتاسیم خاک کم تا متوسط باشد، کود با فرمول ۱۰-۱۰-۱۰ انتخاب خوبی خواهد بود. اگر خاک غنی از فسفر است و پتاسیم خاک نیز متوسط تا زیاد است از ترکیب کودی ۸:۴:۱۲ استفاده شود. به این ترتیب که در بهار و پاییز (بعداز برداشت محصول) هر نوبت، ۳۰ گرم به هر بوته داده شود. وقتی ارتفاع بوته به ۵/۲ متر رسد این مقدار ۱۵۰ گرم به ازای هربوته می شود. باتوجه به اینکه نیاز بلوبری به کودها زیاد نمی باشد، لذا تغذیه ارگانیک آن با استفاده از کودهای آلی و ارگانیک ساده تر از بسیاری از محصولات می باشد.

آفات و بیماری ها

مقاومت ارقام بلوبری به آفات و بیماری ها متفاوت است. در بعضی مناطق شیوع بیماری هایی مانند کپک خاکستری، آنتراکنوز و بلایت باکتریایی و یا آفت کرم میوه می تواند مشکل ساز باشد اما مشکل اصلی در اکثر مناطق تولید پرندگان هستند. میوه ها و گل های بلوبری بسیار مورد علاقه پرندگان هستند و پرندگان می توانند سبب آسیب جدی شوند. گزارش شده که ممکن است پرندگان بیش از ۳۲ درصد محصول بلوبری را از بین ببرند. در زیر به پرندگان مضر برای کشت بلوبری اشاره می شود.

سار معمولی (Sturnus vulgaris)   European Starling

طول این پرنده حدود ۲۰ سانتیمتر بوده و پرهای آن سیاه و براق است که البته در برخی از اوقات خال های سفید در آن دیده می شود. رنگ پاهای پرنده صورتی است و نوک در زمستان سیاه و در تابستان زرد است. این پرنده ها هرچیزی از جمله بی مهرگان، میوه های ریز مانند توت فرنگی، بلوبری … را می خورند. در حالت طغیان شدید، این پرنده می توانند کل محصول بلوبری را از بین ببرد.

سیاه مرغ بالسرخ (Agelaius phoeniceus )  Red-Winged Blackbird

این پرنده ازمیوه های بلوبری و تمشک تغذیه می کند.

فنچ خانگی (Carpodacus mexicanus)  House Finch

این پرنده در درجه اول از دانه ها تغذیه می کند اما به میوه های بلوبری نیز خسارت وارد می کند.

 

روش های کنترل پرندگان

الف- استفاده از محلول قندی

ثابت شده که استفاده از شربت قند سبب دفع پرندگان از باغ بلوبری می شود. با کاربرد محلول قندی در باغات بلوبری در نیویورک در زمانی که میوه شروع به آبی شدن می کند، خسارت پرندگان تا ۵۰ درصد کاهش داشته است. علت بازدارندگی به خوبی مشخص نشده است اما گمان می رود که پرندگان قادر به هضم دی ساکارید موجود در محلول نیستند.

ب- استفاده از ابزارهای ترساننده پرندگان

که دارای پره هایی است و منعکس کننده نور (ScareWyndmill) برای مثال از دستگاه توربین های بادی فرابنفش است برای ترساندن و دور کردن پرندگان استفاده می شود. گزارش شده حرکات این تیغه ها همانند ضربه های شلاق به بال پرندگان می باشد. قطر تیغه ها ۳۶ اینچ است و پرنده ها را دفع می کنند. این وسیله در باغات بلوبری موثر بوده است.

ج – پوشش دهی باغ (netting)

در این روش از پوشش یا توری هایی به منظور عدم دسترسی پرندگان به میوه ها استفاده می شود. علیرغم هزینه بر بودن، این روش در کاهش خسارت پرندگان بسیار موثر بوده است. اگر مواد با کیفیتی برای این منظور استفاده شود و مراقبت های لازم نیز صورت گیرد این پوشش ها تا ده سال هم دوام دارند. برای این منظور نایلون، پلی اتیلن، کتان و سیمهای با پوشش پلاستیکی قابل دسترس هستند.

حفاظت در برابر سرمای بهاره در  پرورش نهال بلوبری

شدت آسیب بستگی به مرحله نموی گل ها دارد. دمای ۲- درجه سانتی گراد  به گل هایی که کاملا باز شده اند آسیب می زند اما جوانه های باز نشده تا ۵- درجه سانتی گراد را تحمل می کنند. از کاشت این گیاه در جاهای پست و داخل دره ها اجتناب شود. با توجه به اندازه این گیاهان امکان پوشش دادن آنها در زمان یخبندان وجود دارد. احداث بادشکن در اطراف باغ نیز در مناطق بادخیز توصیه می شود.

برداشت میوه  در پرورش نهال بلوبری

این گیاهان در سن ۶ سالگی به باردهی کامل میرسند و می توانند بیش از ۲۰ سال میوه دهند. عملکرد ارقام متغیر است و هر بوته بین ۲ تا ۷ کیلوگرم محصول تولید می کند. وقتی سته ها به رنگ آبی روشن تبدیل شدند باید چند روز دیگر (۳ تا ۷ روز) صبر کرد تا کاملا آبی رنگ و شیرین تر و بزرگتر شوند. در این زمان قابل برداشت خواهند بود. میوه ها همزمان نمی رسند لذا برداشت تدریجی است و حدود ۶ تا ۸ هفته به طول می انجامد (یک یا دوبار در هفته). در این زمان در اثر تماس با دست به راحتی جدا می شوند. با فشار انگشت اشاره و شست می توان فهمید میوه رسیده است و آن را جدا کرد. میوه های سفت تر در برداشت بعدی جدا می شوند. زمان برداشت بسته به نوع و رقم بلوبری و شرایط اقلیمی منطقه میتواند از اوایل تیر تا اواخر مهر ادامه داشته باشد. قندهای اصلی میوه گلوکز و فروکتوز می باشد و اسید سیتریک اسید غالب این میوه ها می باشد. دمای مناسب انبار ۰ تا ۲ و رطوبت نسبی ۸۵-۹۰ درصد می باشد. در این شرایط می توان میوه ها را حدود ۵/۱ ماه نگهداری کرد.

 

گردآوری: حاتمی

در ویکی پدیا میتونید اطلاعات ارزشمندی از گیاه بلوبری بدست بیارید.

برخی  منابع:

Aiyer HS, Vadhanam MV, Stoyanova R, Caprio GD, Clapper ML, Gupta RC. 2008. Dietary berries and ellagic acid prevent oxidative DNA damage and modulate expression of DNA repair genes. Int. J Mol Sci, 9:327-41.

Cathy Heidenreich, 2007. Bye Bye Birdie – Bird Management Strategies for Small Fruit. First published in New York Berry News Vol.6, No. 6, June 22.

Patel, S. 2014. Blueberry as functional food and dietary supplement: The natural way to ensure holistic health. Mediterranean Journal of Nutrition and Metabolism. (2014) 133–۱۴۳.

Seeram, N. P., Aviram, M., Zhang, Y., Henning, S. M., Feng, L., Dreher, M., and Heber, D. 2008. Comparison of antioxidant potency of commonly consumed polyphenol-rich beverages in the United States. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 56(4), 1415-1422.

Yarborough, D. E. 2002. Flower primordia development stage with temperature tolerance. Using  irrigation systems for frost protection. Wild Blueberry Fact Sheet No. 216. The University of Maine. Cooperative Extension.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نوشته های مشابه