ریحان
جنس Ocimum از تیره Lamiaceae (Labiatae) ، شامل گیاهان علفی و بوته ای یکساله و چند ساله است که در سراسر جهان پراکنده اند و بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آسیا ، آفریقا و مرکز آمریکای جنوبی می باشند. موطن اصلی این سبزی جنوب آسیا ( ایران ، هند و سایر مناطق آسیایی ) ، مناطق گرم آفریقا و آمریکای جنوبی است و بیش از ۵۰۰۰ سال است که در این مناطق کشت می شود ، ولی امروزه در غالب نواحی جهان و ایران پرورش می یابد.
ارزش غذایی و دارویی ریحان
برگ های معطر ریحان به صورت تازه یا خشک به عنوان سبزی و ادویه مصرف می شسود و بذر و برگ خشک شده آن دارای مصارف دارویی است. گزارش ها خبر از حضور میزان بالایی منیزیم در ریحان نسبت به سایر گیاهان علفی مشابه می دهند. بعلاوه ریحان سرشار از ویتامین هاست و نظیر سایر سبزیهای برگی، مقدار کم هیدرات کربن و چربی موجود در آن حائز اهمیت است. امگا ۳ از اسیدهای چرب بسیار مفید برای سلامت انسان است و طبق پیشنهاد انجمن جهانی بهداشت حداکثر نسبت امگا ۶ به امگا ۳ در رژیم غذایی روزانه نباید بیش از ۱۰-۵ به ۱ باشد ، در حالی که در اغلب رژیم های غذایی رایج ، این نسبت معادل ۱۶-۵ به ۱ می باشد. این نسبت در ریحان بسیار کمتر از حد مجاز است که خود دال بر ضرورت مصرف آن در رژیم غذایی روزانه می باشد. برگ ریحان بصورت پخته و خام و بعنوان ادویه برای طعم دهی انواع سالاد و غذا بکار می رود.
این گیاه روی بیماریهای سیستم عصبی مرکزی ( که اغلب در مناطق گرم دنیا با آن مواجه هستند اثر دارد، همچنین بعلت فعالیت ضد هلیوباکتر پیلوری ( باکتری عامل ناراحتی های بخش فوقانی معده نظیر زخم معده و سرطان معده ) عصاره آن به منظور رفع مشکلات گوارشی ، نفخ ، تهوع ، انقباض معده و روده و سوء هاضمه بکار می رود . برگ و گل آن ضد اسپاسم ، ضد تشنج ، مدر ، شیرزا ، اشتهاآور ، هاضم و مقوی است و برای درمان بیماری های تب دار نظیر سرماخوردگی و آنفولانزا، میگرن، بی خوابی، افسردگی و خستگی و نیز درمان جوش، عفونتهای پوستی، مار گزیدگی و گزیدگی حشرات مفید است . ریحان در درمان بیماری های روده و ورم مفاصل موثر می باشد.
گیاه شناسی ریحان
ریحان یکی از سبزی های مهم برگی یکساله و معطر است که دارای ساقه منشعب از قاعده ، به ارتفاع ۱۵ تا ۶۰سانتی متر می باشد . برگهای آن به رنگ های سبز یا بنفش ، پهن ، دم دار ، متقابل ، اغلب بیضوی نوک تیز با کناره دندانه دار است و گلهای معطر آن ، به رنگهای سفید یا صورتی ، مجتمع بصورت دسته های ۴ تا ۶ تایی است که در طول قسمت انتهایی ساقه قرار دارد . اولین گلها در اواخر بهار (خرداد) ظاهر می شوند و گلدهی تا اواخر شهریور ادامه می یابد . ریحان دارای بذرهای ریز و سیاه رنگ با وزن هزار دانه ۲/۱ تا ۸/۱ گرم می باشد.
شرایط محیطی مطلوب کشت بذر ریحان
ریحان در طول رویش به هوای گرم و تابش نور کافی نیاز دارد . دمای مطلوب برای جوانه زنی بذر ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است ، گرچه بیشینه جوانه زنی آن در دمای ۳۰-۲۰ درجه سانتی گراد صورت می گیرد . این گیاه به هوای سرد بسیار حساس است و جهت بیشینه رشد نیاز به هوای گرم ، آفتاب کامل و خاک با زه کشی مناسب دارد ، البته کاشت ریحان در گلخانه ، تحت نور لامپ های فلورسنت نیز میسر است . برگهای زرد پایین بوته نشان دهنده نیاز گیاه به نور بیشتر و کود کمتر است.
خاک
خاک مناسب کاشت ریحان ، خاک شنی سبک تا سیلتی لومی با ۴/۶=PH و هدایت الکتریکی مناسب آن ۳-۲ میلی موس بر سانتی متر است.
ازدیاد
کاشت و تکثیر ریحان توسط بذر و به روش مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد . در کاشت مستقیم که متداول تر است ، کشت ریحان در نیمه اول اردیبهشت به صورت ردیفی یا دست پاش در زمین اصلی انجام می گیرد . پس از کاشت ، آبیاری مناسب آن ضرورت دارد . ریحان در طول دوره رشد به آبیاری کافی و منظم و پتاسیم زیاد نیاز دارد . این عنصر نقش مهمی در افزایش عملکرد پیکر رویشی و اسانس گیاه دارد . از کاشت غیر مستقیم معمولا” در سطوح کم استفاده می شود . ابتدا بذرها را در زمان مناسب در خزانه زیر پلاستیک کشت می کنند . پس از آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه ، هنگامی که ارتفاع گیاهان به ۶ تا ۱۰ سانتی متر رسید ( پس از ۵ تا ۶ هفته ) نشاها را به زمین اصلی منتقل می کنند .
برداشت
برداشت ریحان زمانی شروع می شود که گیاه دارای ۸-۶ برگ حقیقی باشد و طوری صورت می گیرد که ۴-۲ برگ روی گیاه بماند . بر حسب شرایط آب و هوایی دو و یا سه بار می توان به برداشت بخش رویشی ریحان اقدام نمود . ظهور گل در بوته باعث کاهش کیفیت محصول می شود ، لذا چنانچه بوته به گل نشست می توان گلها را قطع کرد تا بوته به رشد رویشی خود ادامه دهد . گیاه قادر است تا اولین یخبندان به رشد خود ادامه دهد ، اما نسبت به سرما بسیار حساس می باشد . در ایران کشاورزان ریحان را با ریشه از خاک در می آورند و به فروش می رسانند.
آفات و بیماری های مهم
از مهمترین بیماری های ریحان می توان به پژمردگی فوزاریومی (Fusarium oxysporum f. sp. Basilicum) ، مرگ گیاهچه (Pythium sp.) ، کپک خاکستری (Botrytis cinerea) و لکه سیاه (Colletotrichum spp.) اشاره کرد .
