گیاه استیويا با نام علمی Stevia rebaudiana يكي از 240 گونه ي خانواده ي آفتاب گردان است. اين گياه بومي مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري غربي آمريكاي شمالي تا آمريكاي جنوبي ست. گونه هاي استويا كه عموما با نام برگ شيرين، برگ قندي، برگ عسلي و يا به طور ساده استويا شناخته شده اند، به جهت استفاده از برگ شيرينشان به طور وسيعي كاشته مي شوند. شيرين كنندگي اين محصول كه به طور كامل از منابع طبيعي منشا ميگيرد صد و هفتاد برابر شكر است.
گياه استويا سر شار از شيرين كننده هاي كم كالري، فبير، انواع پروتئين، ويتامين، مواد معدني، اسانس و فيتونوترينت هاي متعدد، با تاثير احتمالي بر كاهش چاقي و فشار خون بالا، نداشتن اثرات سرطان زايي در مقايسه با ساير شيرين كننده ها، غير سمي بودن وگياهي بودن بسيار مورد توجه قرار گرفته است. در اين مقاله به معرفي گياه استويا، تاريخچه، فراواني، اثرات درماني و مصارف پزشكي اين گياه مي پردازيم.
استیویای فوق العاده
معرفی گیاه استیویا
گیاه استیویا گونه اي نسبتاً چند ساله، بوته اي و كوتاه قد از خانواده Compositaeیا Asteraceae بومي نواحي شمالي آمريكاي جنوبي كه هم اكنون در كشور هاي پاراگوئه، اوروگوئه، آمريكاي مركزي، برزيل، تايلند، چين و اسرائيل به صورت تجاري كشت داده مي شود. استیويا گياهي از تيره مركبان علفي مي باشد، حساس به سرماست و داراي برگهاي كوچكي ميباشد كه بصورت متناوب روي ساقه قرار دارند . گلهاي اين گياه كوچك سفيد و در قسمت مياني بنفش كمرنگ اند و به صورت خوشه اي روي ساقه ظاهر ميشوند . اين گياه روز كوتاه ميباشد و در ماه ارديبهشت و خرداد كشت ميشود ، توليد قند در تابستان انجام ميشود و در مهرماه برداشت صورت ميگيرد . بهترين دما براي رشد گياه استیویا 30-15 درجه سانتي گراد ميباشد و توليد آن از طريق بذر، نشاكاري، قلمه، كشت بافت انجام ميشود.
برگ هاي اين گياه حاوي مقدار زيادي تركيبات شيرين گليكوزيدي ست كه بدون كالري هستند. علاوه بر آن ها شامل فلاونوئيد ها، استرول ها، لبدان ها، كلروفيل ها، تري ترپنوئيد ها، مونو و دي ساكاريد ها، اسيد هاي آلي و نمك هاي معدني ست. غلظت هر يك از اين مواد بسته به شرايط رويش و موجودات ذره بيني خاك متفاوت است. اما تركيب اصلي گليكوزيدي آن استويوزيد است كه در ژاپن و كره به فراواني مورد استفاده قرار مي گيرد. گیاه استیويا و عصاره هاي آن بيش از 40 % بازار ژاپن را تسخير كرده است.
شركت هاي بزرگي مانند كوكا كولا و بيترايس، با پذيرش و اعلام ايمني و بي ضرر بودن اين گياه محصولات حاوي آن را وارد بازار هاي ژاپن، برزيل و ساير كشور هاي مجاز كرده اند. مصرف اين گياه به صورت برگ تازه، خشك و پودر شده و يا به صورت افشره ي مايع امكان پذير است. گیاه استیويا در طبيعت به صورت خودرو در نواحي نيمه خشك چمنزار تا كوهستان مي رويد. استويا قابليت توليد دانه را دارد؛ اما تنها تعداد معدودي از آنها جوانه مي زنند. كاشت مجموعه اي استیويا روش مؤثرتري در بازتوليد آن است. دسترسي به استیويا از كشوري به كشور ديگر بسيار متفاوت است.
در برخي كشور ها گیاه استیويا براي دهه ها و قرن هاي متمادي به عنوان شيرين كننده مورد استقاده قرار گرفته است؛ به عنوان مثال در ژاپن چندين دهه از اين گياه به عنوان شيرين كننده استفاده مي شود. در برخي كشورها مصرف استیويا محدود و يا ممنوع است. در برخي ديگر، به دليل نگراني هايي در مورد سلامتي و اختلاف نظر هاي موجود در اين مورد دسترسي به اين گياه را با محدوديت هايي مواجه ساخته است. به مرور زمان تعداد كشور هايي كه استیويا را به عنوان شيرين كننده پذيرفته اند، افزايش يافته است. هدف از اين مقاله معرفي جايگزيني طبيعي براي شيرين كننده هاي مصنوعي است. سپس به معرفي تركيبات، ساختار و خواص درماني و مصارف پزشكي و تأثيرات احتمالي مضر مي پردازيم.
تاريخچه و كاربرد گیاه استیویا
گياه استیويا شامل 240 گونه ي گياهان بومي آمريكاي جنوبي، آمريكاي مركزي و مكزيك و گونه هايي كه در بخش هاي شمالي مانند ديو مكزيكو، آريزونا و تكزاس يافته شده اند. برگ هاي استیويا به دليل شيرين بودنشان نام هاي مختلفي از جمله برگ قندي، برگ عسلي، برگ شيرين، علف شيرين، برگ آبنباتي و برگ شيرين پاراگوئه داشته است. اين گونه ها ابتدا توسط گياهشناس و پزشك اسپانيايي Jaime Esteve يافته شده اند. استیويا لقبي بود كه اين گياهشناس و پزشك بر اين گياه نهاد. مصرف گياه به عنوان يك شيرين كننده به آمريكاي جنوبي بازمي گردد.
در سال 1887 Antonio Bertoni گياهشناس سوئيسي در حين تحقيقاتش در شرق پاراگوئه گیاه استیويا و خاصيت شيريني آن را با جزئيات شرح داد و بعد از آن به خارج از آمريكاي جنوبي معرفي شد. تحقيقات اندكي در اين زمينه انجام گرقته بود تا اينكه در سال1910 دو شيميدان فرانسوي گليكوزيد هايي را كه باعث شيريني استیويا مي شوند، جدا كردند. آنها اين تركيبات را rebaudioside و stevioside ناميدند. اين تركيبات 300-250 برابر شيرين تر از ساكارز، مقاوم به حرارت و غير قابل تخمير هستند. ساختار دقيق گليكون و گليكوزيد در سال 1955 منتشر گرديد.
استويول واحد سازنده ي اصلي گليكوزيد هاي شيرين استیويا است. در اوايل دهه ي 1970 ، ژاپن كشت گیاه استیويا را به عنوان جايگزيني براي شيرين كننده هاي مصنوعي مانند ساكارين و سيكلامات كه سرطان زا تلقي مي شوند، شروع كرد. برگ هاي استیويا، عصاره ي آبدار برگ هاي استیويا و استويوزيد خالص به عنوان شيرين كننده مورد استفاده قرار مي گيرند. به دليل آن كه شركت Morita Kagaku Kogyo اولين شركتي بود كه به طور تجاري استیويا را در سال 1971 توليد كرد، ژاپني ها استیويا را در فرآورده هاي غذايي، نوشيدني ها (مانند كوكا كولا) و استفاده ي روزمره مصرف مي كنند.
ژاپن هم اكنون با تخمين چهل درصدي بازار شيرين كننده ها بيش از هر كشور ديگري مصرف كننده ي استیويا است. امروزه گیاه استیويا در نقاط مختلف آسياي شرقي از جمله چین، كره، تايوان، تايلند و مالزي كاشت و مصرف مي شود. استیويا همچنين در بعضي نواحي آمريكاي جنوبي(برزيل، پرو، پاراگوئه، اوروگوئه و كلمبيا) و اسرائيل يافت شده است. چين بزرگ ترين صادر كننده استويوزيد در دنيا است.
استیویا شیرینتر از شکر
شرايط مورد نیاز برای رشد گیاه استویا
دما
آب و هوا در رشد استیويا موثر است و در مناطق نيمه گرمسيري و نيمه مرطوب با دماي 43-6 و به طور میانگین در دمای 23 درجه سانتی گراد در حدود 50-60 سانتی متر رشد مي كند. استیويا در شرايط آفتابي و نيمه گرم نيزبه خوبي رشد كرده اما به خشكي بسيار حساس است. در موطن اصلي استیويا دماي روز و شب بين 21-43 و بارندگي تا 1375 ميلي متر در سال است.
نور
استیويا گياهي روز كوتاه با طول روز بحراني در حدود 13 ساعت است. در تحقيقات بدست آمده ارتفاع آن 45 سانتی متر و در روز بلند stevioside افزايش مي يابد.
خاك
بطور كل گیاه استیويا در خاكهاي شني و اسيدي خاك هاي سبك لومي شني با pH حدود 7/5-7/6 و زهكشي كافي همراه با مقداري مواد آلي براي رشد آن مناسب است. كشت آن در خاك هاي شور بايد دوري كرد. به خاك هاي سنگين ورسي و خشك حساس است. بهترين شرايط از نظر نوع خاك اقليم، مناطق توتون كاري كشور است و جايگزين بسيار با صرفه اي براي آن خواهد بود. استیويا گياهي است كه به مواد غذايي بويژه N-P-K نياز دارد.
تاثير سطوح كودها در رشد و عملكرد و جذب استیويا موثر است و كمبود آنها احتمالاً محدوديت عمده ايي در كيفيت توليد بيوماس ايجاد مي كند.
نكته: خاك لومي شني با رنگ قرمز و pH حدودی 6-7 بهترين خاك براي كشت استیويا شناخته شده است.
آب
گیاه استیويا به آب فراوان نياز دارد و نمي تواند خشكي را تحمل كند(گياهي است كه در مجاورت مرداب ها مي رويد.) آبياري قطره ايي روشي مناسب در تامين آب موردنياز استیويا مي باشد. مي توان آبياري يك بار بار بسته به شرايط درجه حرارت و رطوبت نسبي هوا تنظيم گردد.آبياري بايد در زمستان و در تابستان 4-2 طوري برنامه ريزي شود كه هيچ پژمردگي در اثر كمبود آب بوجود نيايد.
موارد استفاده از گیاه استیویا
صنایع غذایی
قدرت شيرين كنندگي اين ماده 170 برابر شكر ميباشد لذا مقادير كمتري از آن نسبت به شكر مصرف ميگردد و فضاي كمتري جهت انبارماني نياز دارد و كاربرد آن مقرون به صرفه تر است. استیويا حلاليت بالايي دارد و به راحتي ميتواند در تركيباتي با پايه هاي آب و نیز الكل به كار گرفته شود.
در محلول هاي اسيدي يا بازي به شدت پايدار است .تا دماي 200 درجه سانتي گراد را تحمل ميكند. در مقابل نور پايدار است .طعم ثابت و شيريني پايدار دارد كه مي تواند در تمام مراحل توليد حفظ شود.
داراي تاريخ مصرف طولاني ميباشد و تحمل شرايط عادي انبار ماني را دارد.
استیويا در چه صنايعي كاربرد دارد ؟
استیويا در صنايع آدامس سازي جايگزين زايليتول شده است.در نوشابه هاي انرژي زا بكار ميرود كه از طريق گشاد شدن رگها و افزايش جريان خون سبب آرام بخشي ميشود .در صنايع آردي به صورت مخلوط با شكر به كار ميرود زيرا استیويا فاقد خاصيت حجم دهندگي مناسب و قهوه اي شدن و تخمير ميباشد لذا در اين محصولات همراه شكر به كار ميرو د تا داراي اثر سينرژيسم باشند.
آرايشي بهداشتي
در بعضي از كشورها از عصاره گیاه استیويا در تركيبات محصولات آرايشي بهداشتي نيز استفاده می كنند. اين گياه به خمير دندان طعم شيريني مي دهد و جلوي پوسيدگي دندان ها را نيز مي گيرد
مصارف پزشكي
قرن ها گیاه استیويا را در بين قبايلي در پاراگوئه، بوليويا و با نام (علف شيرين) مي شناختند و به عنوان شيرين كننده در چاي هاي دارويي براي درمان سوزش معده و ساير امراض به كار مي بردند. به دليل آنكه گليكوزيد هاي استیويا قابليت متابوليسم را ندارند، مي توان گفت كه اين گياه بدون كالري ست. جديدترين تحقيقات پزشكي تاثير ضد ويروسي، جلوگيري از افزايش فشار و قند خون و خاصيت درماني بر رماتيسم و آسم را نشان داده اند. استیويا اثر ناچيزي بر افزايش قند خون دارد و حتي باعث افزايش تحمل گلوكز مي شود؛ بنابراين بسيار مورد توجه افراد مبتلا به ديابت و افرادي كه محدوديت مصرف مواد قندي دارند، قرار گرفته است.
نتيجه گيري
گیاه استیويا با خاصيت شيرين كنندگي معادل شيرين كننده هاي مصنوعي از ديرباز به صورت سنتي كاربرد هاي درماني داشته است. اين گياه از كشف تا عموميت مسيري طولاني را پيموده است؛ زيرا بارها به دليل نتايج مبني بر اثرات سرطان زايي و موتاژني آن باعث ايجاد ترديد هايي در خصوص مصرف اين شيرين كننده ي طبيعي شده اند. اما خوشبختانه با مشاهدات دقيق تر و اعمال كنترل هاي محيط آزمايشگاهي به همراه مشاهدات تجربي و قدمت طولاني مصرف گیاه استیویا در كشور هايي از جمله ژاپن و مصارف درماني آن در طب سنتي اقوامي مثل اقوام خاصي در پاراگوئه اين ابهامات برطرف شده است؛ طوري كه سازمان هاي WHO و FDA مصرف آن را آزاد اعلام كرده و ميزان دوز مؤثر آن را اعلام كرده اند.
در مطالعات انجام شده و گزارشاتي كه در اين مقاله ذكر شده اند اثرات درماني گیاه استیویا را به دليل حضور تركيبات فنولي موجود در بخش هاي مختلف اين گياه به ويژه در برگ ها و كالوس، مفید اعلام كرده اند و تأثيرات ضد سرطاني و درمان احتمالي بيماري هاي قلبي – عروقي و قند خون را به واسطه ي خاصيت گيرندگي راديكال هاي آزاد دانسته اند.
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد گیاه استیویا به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه فرمایید.
گردآوری: حاتمی
کلمات کلیدی: استویا، شیرین، قند، مصارف، پزشکی، صنایع
منابع
1- فاطمه تخت چين، شيرين كننده استويا، دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني شهيد بهشتي، معاونت غذا و دارو
2- محمد اطرشي، اثرميكوريز و باكتريهاي هميار بربرخي شاخصهاي رشد گياه استويا، اولين همايش. علوم زيستي، 1391
