سماق به عنوان یکی از گونه هاي گیاهی جنگلی خودرو محسوب می شود که دست بشر در گسترش آن کمتر دخالت داشته و به شکل درختچه اي است کوهستانی که میوه هاي خوشه اي دارد، رنگ میوه آن قرمز و قهوه اي و طعم آن گس است و پس از رسیدن ترش می شود. سماق یکی از 35 گونه گیاهی گلدار است که بیشتر در مناطق نیمه گرمسیري و معتدل میروید و جزو 10 آنتی اکسیدان گیاهی برتر محسوب می شود.
به گزارش ایرنا به نقل از ساینس، ایران و به طور کلی خاورمیانه و کشورهاي حاشیه مدیترانه از مهمترین تولیدکنندگان این گیاه ارزشمند محسوب می شوند. کلمه سماق(Sumac) از ریشه یک کلمه قدیمی فرانسوي به نام sumac به معناي قرمز (red) گرفته شده است.
نام علمی سماق Rhus coriariaمی باشد. سماق در قدیم سماك (Sumac) نیز تلفظ می شد. در حقیقت فارسی آن سماك و عربی آن سماق است. این گیاه
در آشپزي پارسی، عربی و هندي جایگاه ویژهاي دارد. در آمریکا و اروپا از سماق علاوه بر طعم دهنده، براي مصارف دارویی و صنعت دباغی نیز استفاده می شود.
عصاره سماق و ترکیبات زیستی فعال موجود در آن داراي خواص ضد قارچ، ضد میکروبی، آنتی اکسیدان و ضد التهاب است. از نظر طب قدیم سماق سرد و خشک است. سماق در طب قرون وسطی جایگاه ویژهاي داشته است و از آن علاوه بر ادویه، به عنوان دارو استفاده می کردند. آب سماق در درمان ناراحتی هاي معده موثر بوده و قادر به کنترل فشار خون است.
نمایی از میوه سماق
انواع سماق
سماق صمغی (در بعضی از باغات تهران و مناطقی از کشور ژاپن می روید)
سماق آمریکایی (در مناطقی از آمریکاي شمالی می روید)
سماق معمولی (مهمترین و پر رویش ترین درختچه سماق) ، سماق معمولی درختچه اي است کوهستانی با میوه هاي خوشه اي که بومی نواحی مدیترانه، جنوب ایتالیا و آسیاي شرقی بخصوص ایران است.
این محصول در ایران در نقاط استپی سلسله کوه هاي البرز و زاگرس در آذربایجان و خراسان و فارس و مرکزي و دامنه هاي جنوبی رشته کوه هاي البرز، در دره هاي کرج و هراز، بین 1000 تا 1700 متر، در ارتفاعات شیراز تا 23000 متر ارتفاع از سطح دریا و در جنگل هاي ارسباران در ارتفاعات بین 650 تا 1900 متر از سطح دریا دیده می شود.
نکاتی در مورد کاشت و پرورش سماق
درختچه سماق، درختی کوچک پاست با ارتفاع 3 متر و گاهی به 4 متر بالغ می شود و شاخه هاي جوان و دمبرگ هاي آن را موهاي زبر پوشانیده است. میوه آن شفت کرکدار قهوه اي مایل به ارغوانی است، برگ هاي سماق داراي 13 درصد مازوست بوده و در صنعت چرم سازي خصوصا در مصر و یونان باستان بکار برده می شد، میوه سائیده شده آن نیز بعنوان چاشنی غذا در منازل مصرف می شود، از پوست آن هم رنگ زرد نارنجی به دست می آید.
گل ها دو پایه و گرده افشانی بوسیله زنبور صورت می گیرد.گیاه خود گرده افشان نمی باشد و براي طبیعت جذاب است در خاك هاي شنی، لومی و رسی با زهکشی مناسب و حتی در خاك هاي فقیر با شرایط اسیدي، خنثی و قلیایی رشد می کند و آب و هواي گرم و خشک را می پسندد، گیاهی نور پسند بوده و در شرایط سایه رشد آن متوقف می شود، غیر مقاوم به سایه است، مقاوم به آفات و امراض بوده، اگر در اثر کم آبی خشک شود با مختصر رطوبت ایجاد پاجوش می کند و در صورت سرمازدگی ساقه هاي جدید ایجاد می کند آفتاب دوست و مقاوم در برابر بادهاي قوي است ولی در برابر بادهاي بحري مقاوم نمی باشد در فصول سرد و هنگامی که خواب باشد تا 25 درجه زیر صفر را نیز تحمل می کند.این درختچه در مناطقی که 0 تا 350 میلیمتر بارندگی سالیانه داشته باشد رشد می کند.
سماق درست است که یک گونه جنگلی به شمار می آید اما امروزه به صورت باغ کشت می شود، گلدهی در ماه هاي تیر و مرداد و رسیدگی بذرآن و برداشت در اوایل شهریور ماه صورت می گیرد.
روش هاي تکثیر این درختچه به صورت پاجوش، بذر و قلمه ساقه و ریزوم بوده؛ بهترین روش پاجوش است که در پاییز یا آخر زمستان پاجوش را با ریشه از گیاه مادر جدا کرده و در محیط جدید کشت می کنند.
تکثیر بذري
بهتر است بذر این گیاه تا زمانی که آماده کشت شود، در شاسی سرد نگهداري شود. بذر را به مدت 24 ساعت در آب خیسانده (استرافیکاسیون 80 تا90 درجه اي که بعداز آن بگذارید به آرامی سرد شود) که باعث می شود عوامل بازدارنده جوانه زنی از بین برود تا وقتیکه این جوانه ها به قدر کافی بزرگ شود از آنها مراقبت کنید.جوانه ها را در گلدانهاي مجزا کاشته و آنها را در گلخانه نگهداري کنید.گیاه در اواخر بهار تا اوایل تابستان بعداز سرماي بهاره در زمین اصلی بکارید. در ماه هاي تیر و مرداد از چوب هاي نیمه بالغ قلمه پاشنه دار به اندازه10 سانتیمتر تهیه و در شاسی نگهداري کنید. در آذر ماه قلمه ریشه به به اندازه 4 سانتی متر بریده و در گلدان، بصورت عمودي در گلخانه نگهداري کنید پاجوشها را از اواخر پاییز تا زمستان می گیرند.
کاربردهاي مختلف سماق
مصرف غذایی سماق به صورت پودر به عنوان چاشنی غذاي برنج و آش استفاده شده، از جوانه هاي تازه آن در سالادها استفاده می شود، همچنین بومیان آمریکایی آشامیدنی هاي سرد، گرم و رنگ و دارو از میوه هاي سماق تهیه می کردند.
اما این گیاه براي مصارف صنعتی نیز کاربرد دارد، برگ سماق در سیگارهاي سنتی کاربرد داشته است؛ از دانه سماق روغنی استخراج می شود که در شمع سازي مورد استفاده قرار می گیرد، در قدیم برگ درخت سماق دم کرده را براي سیاه کردن مو استفاده می کردند، چوب سماق و جوشانده برگ و میوه آن در رنگرزي پشم مورد استفاده قرار می گیرد، عصاره، جوشانده و برگ خشک شده درختچه که به سماق الصباغین معروف است در حدود 27 درصد جوهر مازو (تانن) دارد که در نمونه هاي وحشی این مقدار بیشتر است و در دباغی و رنگرزي مصرف می شود.
دارویی و درمانی
باید توجه داشت هرچند سماق از خواص بسیاري برخوردار است و مصرف آن به عنوان چاشنی با غذاها توصیه می شود اما مصرف آن براي افرادي که معده حساسی دارند مناسب نیست و میتواند ایجاد ناراحتی کند.
سماق منبع ویتامین c بوده و داراي خواصدارویی فراوانی نیز هست، که از آن جمله می توان به مواردي چون، درمان بیماریهاي روماتیسمی و نقرس، کاهش خونریزي سینه(هموپتزي)، برطرف کننده اسهال معمولی و اسهال خونی، پایین آورنده تب، ادرار آور و تقویت کننده دستگاه گوارش، پایین آورنده قند خون و تصفیه کننده خون و دفع مواد زائد خون، سرمه آن جهت تسکین فشار و درمان جوشهاي پلک نافع بوده و در قدیم براي درمان سوزاك و سل و همچنین شیره خارج شده از درخت سماق براي درمان بیماري هاي دستگاه ادراري بکار می رفته است.
همچنین به علت داشتن تانن فراوان، قابض و پاك کننده معده است و خاصیت آنتی اکسیدانی آن از بروز سرطان ها جلوگیري می کند، غرغره ي و مضمضه جوشانده این گیاه براي ورم گلو و دهان مفید است، چکاندن آب جوشانده آنها در گوش چرك آن را از بین مى برد، کمپرس با سماق در التیام زخم، خون دماغ، التیام سوختگی، اگزما، ترك نوك سینه و عضو ضرب دیده موثر است و همچنین مطالعات نشان می دهد که سماق تا 81 درصد از ترکیب شدن گلوکز (قند خون) با پروتئین هاي حیاتی بدن و در نتیجه بروز بیماریهاي دیابتی جلوگیري می کند.
علت افزودن سماق به کباب این است که خوردن گوشت کباب شده باعت تولید آنزیم هایی در بدن می شود که مضر هستند، سماق می تواند اثر این آنزیم ها را خنثی کرده و در عین حال چاشنى خوبى براى آش ها و سوپ ها و خورشت ها ورنگ آنها را مشکى کرده و اشتها را تحریک مى کند.
خواص ضد التهابی
خاصیت ضد التهابی این گیاه باعث می شود که در کاهش تب موثر باشد. این گیاه در درمان آرتریت، التهاب پوست و مشکلات تنفسی مانند برونشیت و سرماخوردگی موثر است؛ همچنین میتوان بسیاري از انواع آلرژي را با سماق درمان کرد.
خواص ضد میکروبی
این گیاه در مبارزه با باکتريهاي عامل سالمونلا بسیار موثر است. می توان سبزیجات را هنگام شستشو با عصاره سماق مخلوط کرد تا انواع میکروب هاي سبزي زدوده شوند.
خواص ضد قارچی
دانه هاي سماق قادر به درمان یک نوع قارچ خاص به نام قارچ آسپرژیلوس هستند. این قارچ سبب عفونت ریه و سایر اندام هاي بدن می شود.
خواص آنتی اکسیدانی
این گیاه سرشار ویتامین c و اسیدهاي چرب امگا 3 است و از بیماريهاي قلبی عروقی و سکته مغزي جلوگیري میکند و به بدن کمک میکند تا از شر رادیکال هاي آزاد، به ویژه در دستگاه گوارش خلاص شود. این گیاه جزو 10 آنتی اکسیدان گیاهی برتر محسوب می شود.
کاربرد در صنعت چرم
سماق در صنعت دباغی براي انعطاف پذیري بیشتر چرم و درخشان شدن رنگ آن مورد استفاده قرار می گیرد.
مضرات سماق
اما در این میان سماق مضرات خاص خود را نیز دارد، میوه تازه این گیاه به دلیل ایجاد مسمومیت نباید مصرف شود و فقط باید خشک آنرا مصرف کرد، به دلیل اینکه سماق سرد است براي افراد سرد مزاج مناسب نبوده و باید با گیاهان گرم مصرف شود، صمغ درخت سماق باعث یبوست شدید می شود، مرغوب ترین نوع سماق به رنگ قرمز است که متأسفانه در برخی موارد به سماق هاي زرد و سیاه رنگ شیمیایی اضافه می کنند تا قرمز شود و این باعث خطرناك شدن مصرف آن می شود، مصرف بیش از حد آن هم به صورت چاشنی بیش از پنج گرم می تواند مسمومیت زا باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد این گیاه ارزشمند میتوانید به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه فرمایید.
گردآوری: حاتمی
