عمومی

گیاه استیویا صد و هفتاد برابر شیرین تر از شکر!!!

گیاه استیویا

گیاه استیویا با نام علمی Stevia rebaudiana یکی از ۲۴۰ گونه ی خانواده ی آفتاب گردان است. این گیاه بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری غربی آمریکای شمالی تا آمریکای جنوبی ست. گونه های استویا که عموما با نام برگ شیرین، برگ قندی، برگ عسلی و یا به طور ساده استویا شناخته شده اند، به جهت استفاده از برگ شیرینشان به طور وسیعی کاشته می شوند. شیرین کنندگی این محصول که به طور کامل از منابع طبیعی منشا میگیرد صد و هفتاد برابر شکر است.

گیاه استویا سر شار از شیرین کننده های کم کالری، فبیر، انواع پروتئین، ویتامین، مواد معدنی، اسانس و فیتونوترینت های متعدد، با تاثیر احتمالی بر کاهش چاقی و فشار خون بالا، نداشتن اثرات سرطان زایی در مقایسه با سایر شیرین کننده ها، غیر سمی بودن وگیاهی بودن بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله به معرفی گیاه استویا، تاریخچه، فراوانی، اثرات درمانی و مصارف پزشکی این گیاه می پردازیم.

گیاه استویا

استیویای فوق العاده

معرفی گیاه استیویا

گیاه استیویا  گونه ای نسبتاً چند ساله، بوته ای و کوتاه قد از خانواده Compositaeیا  Asteraceae بومی نواحی شمالی آمریکای جنوبی که هم اکنون در کشور های پاراگوئه، اوروگوئه، آمریکای مرکزی، برزیل، تایلند، چین و اسرائیل به صورت تجاری کشت داده می شود. استیویا گیاهی از تیره مرکبان علفی می باشد، حساس به سرماست و دارای برگهای کوچکی میباشد که بصورت متناوب روی ساقه قرار دارند . گلهای این گیاه کوچک سفید و در قسمت میانی بنفش کمرنگ اند و به صورت خوشه ای روی ساقه ظاهر میشوند . این گیاه روز کوتاه میباشد و در ماه اردیبهشت و خرداد کشت میشود ، تولید قند در تابستان انجام میشود و در مهرماه برداشت صورت میگیرد . بهترین دما برای رشد گیاه استیویا ۳۰-۱۵ درجه سانتی گراد میباشد و تولید آن از طریق بذر، نشاکاری، قلمه، کشت بافت انجام میشود.

برگ های این گیاه حاوی مقدار زیادی ترکیبات شیرین گلیکوزیدی ست که بدون کالری هستند. علاوه بر آن ها شامل فلاونوئید ها، استرول ها، لبدان ها، کلروفیل ها، تری ترپنوئید ها، مونو و دی ساکارید ها، اسید های آلی و نمک های معدنی ست. غلظت هر یک از این مواد بسته به شرایط رویش و موجودات ذره بینی خاک متفاوت است. اما ترکیب اصلی گلیکوزیدی آن استویوزید است که در ژاپن و کره به فراوانی مورد استفاده قرار می گیرد. گیاه استیویا و عصاره های آن بیش از ۴۰ % بازار ژاپن را تسخیر کرده است.

شرکت های بزرگی مانند کوکا کولا و بیترایس، با پذیرش و اعلام ایمنی و بی ضرر بودن این گیاه محصولات حاوی آن را وارد بازار های ژاپن، برزیل و سایر کشور های مجاز کرده اند. مصرف این گیاه به صورت برگ تازه، خشک و پودر شده و یا به صورت افشره ی مایع امکان پذیر است. گیاه استیویا در طبیعت به صورت خودرو در نواحی نیمه خشک چمنزار تا کوهستان می روید. استویا قابلیت تولید دانه را دارد؛ اما تنها تعداد معدودی از آنها جوانه می زنند. کاشت مجموعه ای استیویا روش مؤثرتری در بازتولید آن است. دسترسی به استیویا از کشوری به کشور دیگر بسیار متفاوت است.

در برخی کشور ها گیاه استیویا برای دهه ها و قرن های متمادی به عنوان شیرین کننده مورد استقاده قرار گرفته است؛ به عنوان مثال در ژاپن چندین دهه از این گیاه به عنوان شیرین کننده استفاده می شود. در برخی کشورها مصرف استیویا محدود و یا ممنوع است. در برخی دیگر، به دلیل نگرانی هایی در مورد سلامتی و اختلاف نظر های موجود در این مورد دسترسی به این گیاه را با محدودیت هایی مواجه ساخته است. به مرور زمان تعداد کشور هایی که استیویا را به عنوان شیرین کننده پذیرفته اند، افزایش یافته است. هدف از این مقاله معرفی جایگزینی طبیعی برای شیرین کننده های مصنوعی است. سپس به معرفی ترکیبات، ساختار و خواص درمانی و مصارف پزشکی و تأثیرات احتمالی مضر می پردازیم.

تاریخچه و کاربرد گیاه استیویا

گیاه استیویا شامل ۲۴۰ گونه ی گیاهان بومی آمریکای جنوبی، آمریکای مرکزی و مکزیک و گونه هایی که در بخش های شمالی مانند دیو مکزیکو، آریزونا و تکزاس یافته شده اند. برگ های استیویا به دلیل شیرین بودنشان نام های مختلفی از جمله برگ قندی، برگ عسلی، برگ شیرین، علف شیرین، برگ آبنباتی و برگ شیرین پاراگوئه داشته است. این گونه ها ابتدا توسط گیاهشناس و پزشک اسپانیایی Jaime Esteve یافته شده اند. استیویا لقبی بود که این گیاهشناس و پزشک بر این گیاه نهاد. مصرف گیاه به عنوان یک شیرین کننده به آمریکای جنوبی بازمی گردد.

در سال ۱۸۸۷ Antonio Bertoni گیاهشناس سوئیسی در حین تحقیقاتش در شرق پاراگوئه گیاه استیویا و خاصیت شیرینی آن را با جزئیات شرح داد و بعد از آن به خارج از آمریکای جنوبی معرفی شد. تحقیقات اندکی در این زمینه انجام گرقته بود تا اینکه در سال۱۹۱۰ دو شیمیدان فرانسوی گلیکوزید هایی را که باعث شیرینی استیویا می شوند، جدا کردند. آنها این ترکیبات را rebaudioside و stevioside نامیدند. این ترکیبات ۳۰۰-۲۵۰ برابر شیرین تر از ساکارز، مقاوم به حرارت و غیر قابل تخمیر هستند. ساختار دقیق گلیکون و گلیکوزید در سال ۱۹۵۵ منتشر گردید.

استویول واحد سازنده ی اصلی گلیکوزید های شیرین استیویا است. در اوایل دهه ی ۱۹۷۰ ، ژاپن کشت گیاه استیویا را به عنوان جایگزینی برای شیرین کننده های مصنوعی مانند ساکارین و سیکلامات که سرطان زا تلقی می شوند، شروع کرد. برگ های استیویا، عصاره ی آبدار برگ های استیویا و استویوزید خالص به عنوان شیرین کننده مورد استفاده قرار می گیرند. به دلیل آن که شرکت Morita Kagaku Kogyo اولین شرکتی بود که به طور تجاری استیویا را در سال ۱۹۷۱ تولید کرد، ژاپنی ها استیویا را در فرآورده های غذایی، نوشیدنی ها (مانند کوکا کولا) و استفاده ی روزمره مصرف می کنند.

ژاپن هم اکنون با تخمین چهل درصدی بازار شیرین کننده ها بیش از هر کشور دیگری مصرف کننده ی استیویا است. امروزه گیاه استیویا در نقاط مختلف آسیای شرقی از جمله چین، کره، تایوان، تایلند و مالزی کاشت و مصرف می شود. استیویا همچنین در بعضی نواحی آمریکای جنوبی(برزیل، پرو، پاراگوئه، اوروگوئه و کلمبیا) و اسرائیل یافت شده است. چین بزرگ ترین صادر کننده استویوزید در دنیا است.

گیاه استیویا

استیویا شیرینتر از شکر

شرایط  مورد نیاز برای رشد گیاه استویا

دما

آب و هوا در رشد استیویا موثر است و در مناطق نیمه گرمسیری و نیمه مرطوب با دمای ۴۳-۶ و به طور میانگین در دمای ۲۳ درجه سانتی گراد در حدود ۵۰-۶۰ سانتی متر رشد می کند. استیویا در شرایط آفتابی و نیمه گرم نیزبه خوبی رشد کرده اما به خشکی بسیار حساس است. در موطن اصلی استیویا دمای روز و شب بین ۲۱-۴۳ و بارندگی تا ۱۳۷۵ میلی متر در سال است.

نور

استیویا گیاهی روز کوتاه با طول روز بحرانی در حدود ۱۳ ساعت است. در تحقیقات بدست آمده ارتفاع آن ۴۵ سانتی متر و در روز بلند stevioside افزایش می یابد.

خاک

بطور کل گیاه استیویا در خاکهای شنی و اسیدی خاک های سبک لومی شنی با pH حدود ۷/۵-۷/۶  و زهکشی کافی همراه با مقداری مواد آلی برای رشد آن مناسب است. کشت آن در خاک های شور باید دوری کرد. به خاک های سنگین ورسی و خشک حساس است. بهترین شرایط از نظر نوع خاک اقلیم، مناطق توتون کاری کشور است و جایگزین بسیار با صرفه ای برای آن خواهد بود. استیویا گیاهی است که به مواد غذایی بویژه N-P-K نیاز دارد.

تاثیر سطوح کودها در رشد و عملکرد و جذب استیویا موثر است و کمبود آنها احتمالاً محدودیت عمده ایی در کیفیت تولید بیوماس ایجاد می کند.

نکته: خاک لومی شنی با رنگ قرمز و pH حدودی ۶-۷  بهترین خاک برای کشت استیویا شناخته شده است.

آب

گیاه استیویا به آب فراوان نیاز دارد و نمی تواند خشکی را تحمل کند(گیاهی است که در مجاورت مرداب ها می روید.) آبیاری قطره ایی روشی مناسب در تامین آب موردنیاز استیویا می باشد. می توان آبیاری یک بار بار بسته به شرایط درجه حرارت و رطوبت نسبی هوا تنظیم گردد.آبیاری باید در زمستان و در تابستان ۴-۲ طوری برنامه ریزی شود که هیچ پژمردگی در اثر کمبود آب بوجود نیاید.

موارد استفاده از گیاه استیویا

صنایع غذایی

قدرت شیرین کنندگی این ماده ۱۷۰ برابر شکر میباشد لذا مقادیر کمتری از آن نسبت به شکر مصرف میگردد و فضای کمتری جهت انبارمانی نیاز دارد و کاربرد آن مقرون به صرفه تر است. استیویا حلالیت بالایی دارد و به راحتی میتواند در ترکیباتی با پایه های آب و نیز الکل به کار گرفته شود.

در محلول های اسیدی یا بازی به شدت پایدار است .تا دمای ۲۰۰ درجه سانتی گراد را تحمل میکند. در مقابل نور پایدار است .طعم ثابت و شیرینی پایدار دارد که می تواند در تمام مراحل تولید حفظ شود.

دارای تاریخ مصرف طولانی میباشد و تحمل شرایط عادی انبار مانی را دارد.

استیویا در چه صنایعی کاربرد دارد ؟

استیویا در صنایع آدامس سازی جایگزین زایلیتول شده است.در نوشابه های انرژی زا بکار میرود که از طریق گشاد شدن رگها و افزایش جریان خون سبب آرام بخشی میشود .در صنایع آردی به صورت مخلوط با شکر به کار میرود زیرا استیویا فاقد خاصیت حجم دهندگی مناسب و قهوه ای شدن و تخمیر میباشد لذا در این محصولات همراه شکر به کار میرو د تا دارای اثر سینرژیسم باشند.

 آرایشی بهداشتی

در بعضی از کشورها از عصاره گیاه استیویا در ترکیبات محصولات آرایشی بهداشتی نیز استفاده می کنند. این گیاه به خمیر دندان طعم شیرینی می دهد و جلوی پوسیدگی دندان ها را نیز می گیرد

مصارف پزشکی

قرن ها  گیاه استیویا را در بین قبایلی در پاراگوئه، بولیویا و با نام (علف شیرین) می شناختند و به عنوان شیرین کننده در چای های دارویی برای درمان سوزش معده و سایر امراض به کار می بردند. به دلیل آنکه گلیکوزید های استیویا قابلیت متابولیسم را ندارند، می توان گفت که این گیاه بدون کالری ست. جدیدترین تحقیقات پزشکی تاثیر ضد ویروسی، جلوگیری از افزایش فشار و قند خون و خاصیت درمانی بر رماتیسم و آسم را نشان داده اند. استیویا اثر ناچیزی بر افزایش قند خون دارد و حتی باعث افزایش تحمل گلوکز می شود؛ بنابراین بسیار مورد توجه افراد مبتلا به دیابت و افرادی که محدودیت مصرف مواد قندی دارند، قرار گرفته است.

نتیجه گیری

 گیاه استیویا با خاصیت شیرین کنندگی معادل شیرین کننده های مصنوعی از دیرباز به صورت سنتی کاربرد های درمانی داشته است. این گیاه از کشف تا عمومیت مسیری طولانی را پیموده است؛ زیرا بارها به دلیل نتایج مبنی بر اثرات سرطان زایی و موتاژنی آن باعث ایجاد تردید هایی در خصوص مصرف این شیرین کننده ی طبیعی شده اند. اما خوشبختانه با مشاهدات دقیق تر و اعمال کنترل های محیط آزمایشگاهی به همراه مشاهدات تجربی و قدمت طولانی مصرف گیاه استیویا در کشور هایی از جمله ژاپن و مصارف درمانی آن در طب سنتی اقوامی مثل اقوام خاصی در پاراگوئه این ابهامات برطرف شده است؛ طوری که سازمان های WHO و FDA مصرف آن را آزاد اعلام کرده و میزان دوز مؤثر آن را اعلام کرده اند.

در مطالعات انجام شده و گزارشاتی که در این مقاله ذکر شده اند اثرات درمانی گیاه استیویا را به دلیل حضور ترکیبات فنولی موجود در بخش های مختلف این گیاه به ویژه در برگ ها و کالوس، مفید اعلام کرده اند و تأثیرات ضد سرطانی و درمان احتمالی بیماری های قلبی – عروقی و قند خون را به واسطه ی خاصیت گیرندگی رادیکال های آزاد دانسته اند.

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد  گیاه استیویا به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه فرمایید.

 

گردآوری: حاتمی

کلمات کلیدی: استویا، شیرین، قند، مصارف، پزشکی، صنایع

منابع

۱-  فاطمه تخت چین، شیرین کننده استویا، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی، معاونت غذا و دارو

۲-  محمد اطرشی، اثرمیکوریز و باکتریهای همیار بربرخی شاخصهای رشد گیاه استویا، اولین همایش. علوم زیستی، ۱۳۹۱