همراهان همیشگی فردین کشت، در این مقاله به بررسی کشت موز و شرایط محیطی لازم برای رشد آن می پردازیم. شما عزیزان می توانید بذر موز بالبیزیانا را از سایت فردین کشت تهیه نمایید.
تاریخچه و پراکنش موز در جهان
موز یکی از قدیمی ترین گیاهانی است که موطن اصلی آن به درستی روشن نیست ولی حکاکی هایی از درخت موز بر روی سنگ ها و غارهای هندوستان یافت شده است. باستان شناسان موطن اصلی آن را جنوب شرقی آسیا می دانند. این گیاه از دو راه در سایر ممالک دنیا منتشر شده است یکی از راه جنوب شرقی آسیا به جزایر اقیانوسیه تا مجمع الجزایر هاوانی، ژاپن و جنوب چین رفته است و دیگری از سمت غرب به کشورهای آفریقایی و از آنجا به سواحل شرقی آمریکای مرکزی و مجمع الجزایر آنتیل و آمریکای جنوبی رسیده است. قدمت موز به بیش از ۳۰۰۰ سال می رسد و مورخین معتقدند که انسان ها از زمان ما قبل تاریخ این گیاه را می شناختند و از میوه آن استفاده می کردند. موز یکی از بهترین میوه های گرمسیری است که در سطح گسترده ای در جهان کشت شده و دارای تجارت جهانی و سیع می باشد. پیشرفته ترین مالکان تولید کننده موز کشورهای هند، مالزی، اندونزی، جامائیکا، کنگو، اکوادور، کنیا و اوگاندا می باشد.
خوشه پر بار موز
گیاهشناسی موز
موز گیاه علفی تک لپه ای است و از خانواده musace می باشد. دو گونه موز وجود دارد که musa balbisian و musa acuminata بوده و بیشتر ارقام موز هیبرید این گونه ها به شمار می آیند. موز گیاهی سریع الرشد است و شامل یک شبه ساقه کاذب که بوسیله گروهی از لایه های متحد المركز از غلاف برگی شکل می گیر، یک ریزوم زیر زمینی و یک سیستم ریشه ای فیبری است.
ریزوم: ریزوم یک ساقه زیر زمینی با تعداد زیادی مریستم که شبه ساقه و ساقه گل دهنده و ریشه های فیبری را بوجود می آورد.
غلاف و برگ های موز: برگ های موز شامل ساختمان لوله مانند بلندی که نیام می نامند و یک دمبرگ محکم و پهنک بینی می باشد، تعداد زیادی از تیام ها در کنار هم قرار می گیرند و یک شبه ساقه را تشکیل می دهند و یک شبه ساقه ممکن است در طول زمان زندگی اش بیشتر از ۴۰ برگ داشته باشد آخرین برگی که روی ساقه هوایی ظاهر می شود خیلی کوچک و به شکل براکته یا برگچه می باشد که نقش آن حفاظت خوشه موز از عوامل جوی مانند تابش شدید آفتاب و با باران های شدید می باشد.
ریشه موز: تعداد زیادی ریشه فیبری حدود ۲۰۰ تا ۵۰۰ عدد، از ریزوم بوجود می آیند و اگر خاک دارای زهکش مناسب و حاصلخیز و عمیق باشد ریشه ها گسترش خوبی پیدا می کند.
گل آذین موز در مرکز شبه ساقه ۱۵-۱۰ ماه بعد از کاشن ظاهر می شود در این مدت ۳۲ تا ۲۶ برگ تولید می کند. عمل گلدهی موز shooting نامیده می شود. گل ها به صورت مار پیچی در طول محور گل آذین در گروه های ۱۰ تا ۲۰ تایی ظاهر می شوند که بوسیله براکته های گوشتی سبز متمایل به ارغوانی پوشیده شده است که در جریان رشد و توسعه گلدهی، پوشش آن ها می ریزند. اولین گل هایی که ظاهر می شوند گل های ماده می باشند و در ارقام خوردنی تخمدان ها سريعا بوسیله عمل بار تنوکارپی (بدون گرده افشانی) در ردیف های مشخصی که دست نامیده می شود رشد می کنند.
اگر چه بیشتر ارقام موز تولید میوه بدون بذر می کنند ولی تعدادی از ارقام می توانند تولید بذر نمایند.
کشت موز در ایران
در استان هرمزگان باغات موز در شهرستان میناب، رودان و جاسک قرار داد. ارقام کشت شده موز در استان هرمزگان عبارتند از: دوارف کاوندیش، کاوندیش چینی، گراندناین، میسوری، رقم محلی «پلنتین) می باشد.
در استان سیستان و بلوچستان استان سیستان و بلوچستان یکی از مستعدترین مناطق کشت موز در ایران می باشد و کشت موز در چابهار در مناطق باهوکلات، کهیر، زرآباد و ایرانشهر صورت می گیرد.
علائم سرمازدگی
با ظهور خوشه میوه از شبه ساقه که Chok throat نامیده می شود، میوه ها در زمان رسیدن رنگ زرد کمرنگ یا سبز متمایل به خاکستری دارند. شکل میوه ها کج و نامناسب و میوه ها زود فاسد می شود. صدمات سرمازدگی و یخ زدگی جبران ناپذیری در دمای زیر صفر درجه سانتی گراد اتفاق می افتد. درجه حرارت زیر ۶ درجه سانتی گراد باعث سرمازدگی شدید و از بین رفتن درختان می شوند. درجه حرارت بالاتر از ۳۸ درجه سانتی گراد باعث توقف رشد و سوختگی شدید برگ ها می گردد. علائم صدمات یخ زدگی شامل آب گزیدگی در همه قسمتهای بالای سطح زمین از گیاه موز و قهوه ای شدن و خشک شدن و از بین رفتن برگها و شبه ساقه و میوه ها می باشد. درجه حرارت زیر ۲- درجه سانتی گراد گیاه را تا روی سطح خاک خشک می کند اگر چه رشد جدید معمولا از جوانه های ریزرم زیر زمینی با برگشت به هوای گرم صورت می گیرد. درجه حرارت بالای ۳۷ درجه سانتی گراد باعث سوختن برگها و باریک شدن برگهای جدید گیاه می شود و اثر سوء در رشد موز خواهد داشت و در رشد درخت و گلها اختلال حاصل می شود.
میوه موز
عوامل محیطی موثر در رشد موز
باد
باد در مناطق نیمه گرمسیری مسئله مهمی است. بادهای بالای ۴۵ تا ۲۵ مایل در ساعت باعث واژگون شدن و شکستن شبه ساقه موز می شود. ادامه باد باعث بریدگی و پارگی برگها و خشکی برگها و از بین رفتن تاج گیاه می شود. به منظور جلوگیری از خسارت باد به موزستان ها و تولید بهینه، لازم است از ارقام موزهای پاکوتاه استفاده شود و اطراف موزستان ها دو یا سه ردیف از موزهای پا بلند و بانی مانند نی الفانکراس و یا ( sesbanio) از خانواده بقولات که بسیار سریع الرشد است کشت گردد تا قطعات موز از وزش باد مصون بمانند.
خشکیو
درجه حرارت و رطوبت خاک فاکتورهای مهمی در تولید موز هستند کمبود آب در هر زمانی باعث کاهش تعداد میوه و اندازه میوه و عملکرد محصول نهایی می شود. ارقام موز balbisiana musa نسبت به ارقام acuminata musa به خشکی تحمل بیشتری دارند . علائم استرس خشکی شامل پیچیدگی برگ ها و تغییر رنگ برگ به سبز کمرنگ و زرد و پژمردگی برگ های می باشد و برگ های کوچک و نابالغ خشک می شوند. استرس خشکی شدید باعث خفه شدن ( choiking ) و از بین رفتن و شکستن شبه شاقه می شود. گیاه موز تحمل حالت غرقایی (زه بالای آب ) ندارد و معمولا گیاه ۲۴ تا ۴۸ ساعت در شرایط غرقابی با آب متحرک زنده می ماند ولی آب راکد سریعا گیاه را از بین می برد. موز در نواحی که زه آب بالاست نباید کاشته شود. در نواحی که سفره آب بالا و خاک مرتبا اشباع است کاشت موز روی بسترهایی باید صورت بگیرد. علائم تداوم رطوبت ( البته غیر از حالت غرقابی خاک)، شامل کوتاهی گیاه، زردی برگ و کاهش عملکرد می باشد.
موز در برابر سایه متوسط مقاوم هستند (تا ۵۰ درصد) اگر چه در محل های سایه رشد و نمو گیاه و میوه کاهش پیدا می کند. در بیشتر مناطق نیمه گرمسیری شرایط آفتابی کامل یا نزدیک به آن جهت تولید محصول خوب توصیه می گردد. گیاهانی که در شرایط سایه زیاد قرار دارند. کاهش رشد و تولید کم و کیفیت میوه پایین دارند.
شوری
گیاهان موز در خاکهای شور رشد مناسب و میوه خوبی تولید نمی کنند. علائم خسارت شوری شامل زردی و خشکی حاشیه های برگ و کوچکی میوه و بد شکل بودن آن ها است.
ارتفاع و عرض جغرافیایی
موزها از سطح دریا تا ارتفاع ۲۰۰۰متری بسته به آب و هوای منطقه ای می توانند رشد کنند شرایط مناسب برای رشد گیاه موز در عرض جغرافیایی ۳۰ درجه شمالی و جنوبی خط استوا قرار دارد ولی بهترین شرایط تا عرض جغرافیایی درجه ۱۵ شمالی و جنوبی می باشد.
خاک
بهترین محل کاشت موز در سطح صاف با شیب ۱-۰ و زهکش خوب و خاک عمیق با مواد آلی زیاد می باشد . بهترین خاک برای پرورش موز خاکهای شنی، رسی، لمونی با حداکثر ۴۰ درصد رس و قابل نفوذ می باشد و PH خاک بین ۵/۵ تا ۸ برای کشت موز مناسب است. مهمترین فاکتور خاک زهکش است و در نواحی رطوبت خیز و خاک های غرقابی بسترهای مرتفعی باید ساخته شود و طرح ریزی مناسبی از نظر شیب زمین برای زهکشی آب باید انجام شود. موز برای رشدش احتیاج به خاک مناسب حداقل تا عمق ۳۰ سانتی متری دارد و عمق ریشه تا ۳۰ سانتی متری ضرورت داشته و بقیه ریشه ها دارای رشد افقی است.
انواع موز
تکثیر موز
در تکثیر موز دو روش مورد استفاده قرار می گیرد:
۱- روش معمولی یا درشت تکثیری یا ماکرو پروپگیشن macro propagation
2- روش ریز تکثیری با میکرو پروپگیشن micro propagation
تکثیر موز به طریق رویشی یا vegetative معمولا بوسیله پاجوش و ریزوم انجام می گیرد:
الف- استفاده از جوانه ها: این جوانه ها پاجوش های جوان کنار بوته مادری هستند که هنوز تشکیل برگ نداده اند
ب- پاجوش های شمشیری : پاجوش هایی هستند که دارای برگ های شمشیری شکل و باریک بوده و به ارتفاع ۷۵ سانتی متر رسیده اند.
ج- پاجوش های آبی: پاجوش های کوچکی هستند که دارای برگ های پهن و عریض می باشند پاجوش های آبی تولید میوه های نامرغوبی می کند بنابراین توصیه نمی شود.
د- پاجوش های بکر: پاجوش های بزرگی که دارای برگ های پهن و عریض اند ولی هنوز گل نکرده اند.
ه- تکه های ریزوم: بعد از میوه دادن یک ساقه موز، ریزوم را از زمین در آورده و به چند تکه تقسیم می کنند و از هر تکه که شامل یک جوانه به وزن ۲ کیلو گرم یا بیشتر می باشد برای کاشت استفاده می کنند. البته نوع مواد کاشتنی در میزان عملکرد محصول بی تاثیر است ولی نسبت به زمان لازم از کاشت تا میوه دهی موثر می باشد و برای احداث باغ به منظور میوه دهی همزمان باید مواد گیاهی یکنواخت بکار برده شود. پاجوش های شمشیری بهترین وسیله برای تکثیر موز می باشند.
نوع دیگر تکثیر به طریق میکرو پروپگیشن یا ریز تکثیری که با استفاده از کشت بافت انجام می گیرد. و در این طریق با استفاده از ماده غذایی مصنوعی و آماده و جوانه های گیاه مادری در آزمایشگاه در مدت کوتاهی تعداد زیادی نهال سالم و عاری از ویروس تولید می گردد و در کشور ما اخیرا ازدیاد موز از طریق کشت بافت انجام می گیرد و سرعت تکثیر نیز به حدی است که از یک مرسيتم اولیه بالغ بر ۲۰۰۰ نهال موز بدست می آید در حالیکه در روش معمولی از یک گیاه فقط ۱۰ پاجوش بدست می آید.
تعداد درختان در سال اول است ولی در سال دوم تعداد چهار پاجوش در کنار هر پایه مادری قرار می گیرد و باعث افزایش تعداد درخت در هر هکتار می شود یعنی تا حدود ۱۸۷۵ درخت در هکتار خواهد شد لازم به ذکر است که تراکم بالاتر در مناطق گرم و اقلیم های خشک باعث ایجاد یک میکرو کلیما می گردد که خود باعث افزایش رطوبت و افزایش عملکرد می گردد. البته باغدارانی که می خواهند که در دوره یا بیشتر تولید داشته باشند بایستی تراکم کمتر در نظر بگیرند تا رشد پاجوشهای سال بعد نظم باغ را بهم نزند و تراکم نامناسب در سال سوم نداشته باشند ضمنا در کشت موز روش کاشت مستطیلی بهتر از مربعی است.
خاک بایستی شخم خورده زیر شکن و دیسک زده شود که سطح زیر شکن تا یک متر باشد و کودهای فسفر و پتاسیم بسته به آزمایش خاک در همین موقع بایستی به زمین اضافه گردند و زمین های شیب دار بایستی طوری آماده شوند که از آبشویی جلوگیری شود و زهکش برای جلوگیری از باتلاقی شدن خاک فروری می باشد.
موز ایده آل برای مناطق نیمه گرمسیری
۱ – ساقه کاذب درخت باید کوتاه و قوی باشد که گیاه را در برابر بادهای شدید نیمه گرمسیری ثابت نگه دارد که این ویژگی، نگهداری خوشه و برداشت را آسان می نماید.
۲- ساقه کاذب باید در مدت زمان معین برگ نهایی خود را تولید نماید و با پتانسیل تولید تعداد برگ قبل از گلدهی کم باشد. این دو فاکتور در کوتاه کردن زمان رشد رویشی موثرند با توجه به اینکه در مناطق نیمه گرمسیری بدلیل رکود رشد در فصل زمستان رشد رویشی طولانی تر می باشد .
۳- باید ارقام مقاوم به عارضه Chok throat باشد که در اثر این عارضه برگ ها در انتهای ساقه کاذب متراکم و حالت روزت پیدا نموده و مانع از بیرون آمدن حالت طبیعی خوشه می شوند.
4- باید ارقام دارای کیفیت مناسبی از نظر خوشه (طول خوشه بلند و میوه های کشیده بلندی) داشته باشد.
5- در مقابل بیماری پاناما مقاوم باشد. متاسفانه رقمی که تمام این ویژگی را داشته باشد یافت نمی شود. ارقام پا کوتاه دارای ویژگی با تولید خوشه ضعیف می باشند در حالیکه تمام ارقام پابلند در مقابل باد ناپایدار می باشند و اعمال مدیریت با مشکل مواجه می شود. بنابراین انتخاب یک رقم موز ایده آل برای مناطق نیمه گرمسیری مانند مناطق جنوبی کشور ما شامل مصالحه ای بین مدیریت مورد نیاز برای داشتن خوشه با کیفیت و محصول دهی بالا می باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد موز به ویکی پدیا مراجعه فرمایید.
گردآوری: حاتمی
