عمومی

سماق و خواص شگفت انگیز آن

سماق

سماق به عنوان یکی از گونه های گیاهی جنگلی خودرو  محسوب می شود که دست بشر در گسترش آن کمتر دخالت داشته و به شکل درختچه ای است کوهستانی که میوه های خوشه ای دارد، رنگ میوه آن قرمز و قهوه ای و طعم آن گس است و پس از رسیدن ترش می شود. سماق یکی از ۳۵ گونه گیاهی گلدار است که بیشتر در مناطق نیمه گرمسیری و معتدل میروید و جزو ۱۰ آنتی اکسیدان گیاهی برتر محسوب می شود.

به گزارش ایرنا به نقل از ساینس، ایران و به طور کلی خاورمیانه و کشورهای حاشیه مدیترانه از مهمترین تولیدکنندگان این گیاه ارزشمند محسوب می شوند. کلمه سماق(Sumac) از ریشه یک کلمه قدیمی فرانسوی به نام sumac به معنای قرمز (red)  گرفته شده است.

نام علمی سماق  Rhus coriariaمی باشد. سماق در قدیم سماک (Sumac)  نیز تلفظ می شد. در حقیقت فارسی آن سماک و عربی آن سماق است. این گیاه

در آشپزی پارسی، عربی و هندی جایگاه ویژهای دارد. در آمریکا و اروپا از سماق علاوه بر طعم دهنده، برای مصارف دارویی و صنعت دباغی نیز استفاده می شود.

عصاره سماق و ترکیبات زیستی فعال موجود در آن دارای خواص ضد قارچ، ضد میکروبی، آنتی اکسیدان و ضد التهاب است. از نظر طب قدیم سماق سرد و خشک است. سماق در طب قرون وسطی جایگاه ویژهای داشته است و از آن علاوه بر ادویه، به عنوان دارو استفاده می کردند. آب سماق در درمان ناراحتی های معده موثر بوده و قادر به کنترل فشار خون است.

سماق

نمایی از میوه سماق

انواع سماق

سماق صمغی (در بعضی از باغات تهران و مناطقی از کشور ژاپن می روید)

سماق آمریکایی (در مناطقی از آمریکای شمالی می روید)

سماق معمولی (مهمترین و پر رویش ترین درختچه سماق) ، سماق معمولی درختچه ای است کوهستانی با میوه های خوشه ای که بومی نواحی مدیترانه، جنوب ایتالیا و آسیای شرقی بخصوص ایران است.

این محصول در ایران در نقاط استپی سلسله کوه های البرز و زاگرس در آذربایجان و خراسان و فارس و مرکزی و دامنه های جنوبی رشته کوه های البرز، در دره های کرج و هراز، بین ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ متر، در ارتفاعات شیراز تا ۲۳۰۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا و در جنگل های ارسباران در ارتفاعات بین ۶۵۰ تا ۱۹۰۰ متر از سطح دریا دیده می شود.

نکاتی در مورد کاشت و پرورش سماق

درختچه سماق، درختی کوچک پاست با ارتفاع ۳ متر و گاهی به ۴ متر بالغ می شود و شاخه های جوان و دمبرگ های آن را موهای زبر پوشانیده است. میوه آن شفت کرکدار قهوه ای مایل به ارغوانی است، برگ های سماق دارای ۱۳ درصد مازوست بوده و در صنعت چرم سازی خصوصا در مصر و یونان باستان بکار برده می شد، میوه سائیده شده آن نیز بعنوان چاشنی غذا در منازل مصرف می شود، از پوست آن هم رنگ زرد نارنجی به دست می آید.

گل ها دو پایه و گرده افشانی بوسیله زنبور صورت می گیرد.گیاه خود گرده افشان نمی باشد و برای طبیعت جذاب است در خاک های شنی، لومی و رسی با زهکشی مناسب و حتی در خاک های فقیر با شرایط اسیدی، خنثی و قلیایی رشد می کند و آب و هوای گرم و خشک را می پسندد، گیاهی نور پسند بوده  و در شرایط سایه رشد آن متوقف می شود، غیر مقاوم به سایه است، مقاوم به آفات و امراض بوده، اگر در اثر کم آبی خشک شود با مختصر رطوبت ایجاد پاجوش می کند و در صورت سرمازدگی ساقه های جدید ایجاد می کند آفتاب دوست و مقاوم در برابر بادهای قوی است ولی در برابر بادهای بحری مقاوم نمی باشد در فصول سرد و هنگامی که خواب باشد تا ۲۵ درجه زیر صفر را نیز تحمل می کند.این درختچه در مناطقی که ۰ تا ۳۵۰ میلیمتر بارندگی سالیانه داشته باشد رشد می کند.

سماق درست است که یک گونه جنگلی به شمار می آید اما امروزه به صورت باغ کشت می شود، گلدهی در ماه های تیر و مرداد و رسیدگی بذرآن و برداشت در اوایل شهریور ماه صورت می گیرد.

روش های تکثیر این درختچه به صورت پاجوش، بذر و قلمه ساقه و ریزوم بوده؛ بهترین روش پاجوش است که در پاییز یا آخر زمستان پاجوش را با ریشه از گیاه مادر جدا کرده و در محیط جدید کشت می کنند.

تکثیر بذری

بهتر است بذر این گیاه تا زمانی که آماده کشت شود،  در شاسی سرد نگهداری شود. بذر را به مدت ۲۴ ساعت در آب خیسانده (استرافیکاسیون ۸۰ تا۹۰ درجه ای که بعداز آن بگذارید به آرامی سرد شود) که باعث می شود عوامل بازدارنده جوانه زنی از بین برود تا وقتیکه این جوانه ها به قدر کافی بزرگ شود از آنها مراقبت کنید.جوانه ها را در گلدانهای مجزا کاشته و آنها را در گلخانه نگهداری کنید.گیاه در اواخر بهار تا اوایل تابستان بعداز سرمای بهاره در زمین اصلی بکارید. در ماه های تیر و مرداد از چوب های نیمه بالغ قلمه پاشنه دار به اندازه۱۰ سانتیمتر تهیه و در شاسی نگهداری کنید. در آذر ماه قلمه ریشه به به اندازه ۴ سانتی متر بریده و در گلدان، بصورت عمودی در گلخانه نگهداری کنید پاجوشها را از اواخر پاییز تا زمستان می گیرند.

کاربردهای مختلف سماق

مصرف غذایی سماق به صورت پودر به عنوان چاشنی غذای برنج و آش استفاده شده، از جوانه های تازه آن در سالادها استفاده می شود، همچنین بومیان آمریکایی آشامیدنی های سرد، گرم و رنگ و دارو از میوه های سماق تهیه می کردند.

اما این گیاه برای مصارف صنعتی نیز کاربرد دارد، برگ سماق در سیگارهای سنتی کاربرد داشته است؛ از دانه سماق روغنی استخراج می شود که در شمع سازی مورد استفاده قرار می گیرد، در قدیم برگ درخت سماق دم کرده را برای سیاه کردن مو استفاده می کردند، چوب سماق و جوشانده برگ و میوه آن در رنگرزی پشم مورد استفاده قرار می گیرد، عصاره، جوشانده و برگ خشک شده درختچه که به سماق الصباغین معروف است در حدود ۲۷ درصد جوهر مازو (تانن) دارد که در نمونه های وحشی این مقدار بیشتر است و در دباغی و رنگرزی مصرف می شود.

 دارویی و درمانی

باید توجه داشت هرچند سماق از خواص بسیاری برخوردار است و مصرف آن به عنوان چاشنی با غذاها توصیه می شود اما مصرف آن برای افرادی که معده حساسی دارند مناسب نیست و میتواند ایجاد ناراحتی کند.

سماق منبع ویتامین c بوده و دارای خواصدارویی فراوانی نیز هست، که از آن جمله می توان به مواردی چون، درمان بیماریهای روماتیسمی و نقرس، کاهش خونریزی سینه(هموپتزی)، برطرف کننده اسهال معمولی و اسهال خونی، پایین آورنده تب، ادرار آور و تقویت کننده دستگاه گوارش، پایین آورنده قند خون و تصفیه کننده خون و دفع مواد زائد خون، سرمه آن جهت تسکین فشار و درمان جوشهای پلک نافع بوده و در قدیم برای درمان سوزاک و سل و همچنین شیره خارج شده از درخت سماق برای درمان بیماری های دستگاه ادراری بکار می رفته است.

همچنین به علت داشتن تانن فراوان، قابض و پاک کننده معده است و خاصیت آنتی اکسیدانی آن از بروز سرطان ها جلوگیری می کند، غرغره ی و مضمضه جوشانده این گیاه برای ورم گلو و دهان مفید است، چکاندن آب جوشانده آنها در گوش چرک آن را از بین مى برد، کمپرس با سماق در التیام زخم، خون دماغ، التیام سوختگی، اگزما، ترک نوک سینه و عضو ضرب دیده موثر است و همچنین مطالعات نشان می دهد که سماق تا ۸۱ درصد از ترکیب شدن گلوکز (قند خون) با پروتئین های حیاتی بدن و در نتیجه بروز بیماریهای دیابتی جلوگیری می کند.

علت افزودن سماق به کباب این است که خوردن گوشت کباب شده باعت تولید آنزیم هایی در بدن می شود که مضر هستند، سماق می تواند اثر این آنزیم ها را خنثی کرده و در عین حال چاشنى خوبى براى آش ها و سوپ ها و خورشت ها ورنگ آنها را مشکى کرده و اشتها را تحریک مى کند.

خواص ضد التهابی

خاصیت ضد التهابی این گیاه باعث می شود که در کاهش تب موثر باشد. این گیاه در درمان آرتریت، التهاب پوست و مشکلات تنفسی مانند برونشیت و سرماخوردگی موثر است؛ همچنین میتوان بسیاری از انواع آلرژی را با سماق درمان کرد.

خواص ضد میکروبی

این گیاه در مبارزه با باکتریهای عامل سالمونلا بسیار موثر است. می توان سبزیجات را هنگام شستشو با عصاره سماق مخلوط کرد تا انواع میکروب های سبزی زدوده شوند.

خواص ضد قارچی

دانه های سماق قادر به درمان یک نوع قارچ خاص به نام قارچ آسپرژیلوس هستند. این قارچ سبب عفونت ریه و سایر اندام های بدن می شود.

خواص آنتی اکسیدانی

این گیاه سرشار ویتامین c و  اسیدهای چرب امگا ۳ است و از بیماریهای قلبی عروقی و سکته مغزی جلوگیری میکند و به بدن کمک میکند تا از شر رادیکال های آزاد، به ویژه در دستگاه گوارش خلاص شود. این گیاه جزو ۱۰ آنتی اکسیدان گیاهی برتر محسوب می شود.

کاربرد در صنعت چرم

سماق در صنعت دباغی برای انعطاف پذیری بیشتر چرم و درخشان شدن رنگ آن مورد استفاده قرار می گیرد.

مضرات سماق

اما در این میان سماق مضرات خاص خود را نیز دارد، میوه تازه این گیاه به دلیل ایجاد مسمومیت نباید مصرف شود و فقط باید خشک آنرا مصرف کرد، به دلیل اینکه سماق سرد است برای افراد سرد مزاج مناسب نبوده و باید با گیاهان گرم مصرف شود، صمغ درخت سماق باعث یبوست شدید می شود، مرغوب ترین نوع سماق به رنگ قرمز است که متأسفانه در برخی موارد به سماق های زرد و سیاه رنگ شیمیایی اضافه می کنند تا قرمز شود و این باعث خطرناک شدن مصرف آن می شود، مصرف بیش از حد آن هم به صورت چاشنی بیش از پنج گرم می تواند مسمومیت زا باشد.

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد این گیاه ارزشمند میتوانید به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه فرمایید.

 

گردآوری: حاتمی