آموزش کاشت و پرورش

درخت خرما و آشنایی با روش های تکثیر آن

درخت خرما

همراهان همیشگی فردین کشت، بنا به درخواست شما عزیزان در این مقاله قصد داریم شما را با درخت خرما بیشتر آشنا کنیم و در مقاله ای دیگر اصول احداث نخلستان را بررسی خواهیم نمود.

گیاهشناسی

درخت خرما گیاهی تک لپه  و متعلق به تیره نخل ها با ۲۰۰ جنس و ۱۵۰۰ گونه است. یکی از مهمترین جنس های این خانواده جنس Phoenix است که ۱۲ گونه دارد و همه آ نها بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری هستند. یکی از این گونه ها، درخت خرمای معمولی است.  با توجه به تک لپه بودن درخت خرما، این گیاه فاقد ریشه اصلی است. سیستم ریشه در درخت خرما، افشان و ریشه آن مشابه ریشه گیاه ذرت، فیبری است. ریشه های ثانویه از ریشه های اولیه بذری منشعب می شوند و خود تولید ریشه های جانبی بعدی میکنند که تقریباً دارای قطر یکسان در سراسر طولشان هستند. به طورکلی ریشه های نخل خرما به چهار منطقه مختلف تقسیم می شوند.

نوع ریشه درخت خرما و شکل توزیع آن در عمق خاک شرایط خاصی را در نخلستان فراهم می سازد. نبود ریشه در خاک سطحی فرصت میانه کاری نخلستان با محصولاتی همچون گندم، یونجه و سبزیجات را فراهم می سازد. از سویی دیگر تراکم بالا و حضور ریشه های اولیه در عمق سبب می شود تا نخل خرما از رطوبت عمق های پایین خاک استفاده کند و بدینوسیله تنش های آبی و خشکی را تحمل کند. توسعه و گسترش ریشه درخت خرما به عوامل مختلفی همچون سیستم کشت، عمق آب تحت الارضی و رقم بستگی دارد.

تنه نخل خرما به صورت ستونی عمودی، استوانه ای و دارای ابعاد یکسان در تمام طول تنه است. رشد تنه همواره رو به بالا است. قطر تنه درخت خرما در تمام طول آن تقریباً یکسان است به گونه ای که حتی در زیر تاج هم ابعاد آن تغییر نمیکند. تنه قهو ه ای رنگ، چوبی و بدون انشعاب است. متوسط قطر تنه بین ۳۵ تا ۷۰ سانتی متر در نوسان است لیکن مقدار معمول آن ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر است.

برگ خرما از نوع مرکب است و طول آن بسته به رقم، سن نخل و شرایط محیطی ۳ الی ۷ متر متغیر و متوسط آن ۴ متر است. دمبرگ نخل خرما دارای مقطعی مثلثی شکل با دو زاویه جانبی و یک زاویه زیرین است. ابتدای دمبرگ تا محدوده کمی خالی از خار است لیکن بعد از این محدوده تعداد زیادی خار را دربر می گیرد. ناحیه میانی شامل برگچه های خارمانند است که به آنها خارهای برگچه مانند نیز می گویند. در نوک برگ ممکن است یک برگ مرکزی یا دو برگ به صورت عدد هفت وجود داشته باشد.

درخت خرما هرساله تعدادی اسپات تولید می کند که در نخل های ماده این اسپات ها پس از باز شدن و گرده افشانی توسط گرده نخل نر که از اسپات نخل نر تهیه می شود به خوشه های میوه تبدیل می شوند.

گل های ماده شکل دارای سه برچه و هرکدام دارای یک کلاله هستند. هر سه برچه گل دارای قابلیت پذیرش دانه گرده و عمل لقاح هستند اما اغلب پس از تلقیح، رشد یکی از برچه ها بر دوتای دیگر پیشی می گیرد و باعث سقط آنها می شود. میوه های بذردار تشکیل شده دارای مراحل رشد مختلفی با نام های حبابوک، حبه کوچک، کیمری، خلال، رطب و تمر هستند

درخت خرما

مراحل رشد خرما

نیازهای اکولوژیک درخت خرما

نخل خرما در گستره وسیعی از مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری به خوبی رشد و نمو می کند. با توجه به تعدد و تنوع ارقام خرما و سازگاری متفاوت آنها با شرایط مختلف آب و هوایی، تصمیم به کشت نخل خرما باید در منطقه ای صورت گیرد که مستعد پرورش خرما است و خرما به صورت تجاری در آن منطقه کشت و پرورش می یابد. ارقام خرما واکنش های مختلفی نسبت به سرما نشان می دهند و از این نظر به گروه های حساس، نیمه حساس و مقاوم تقسیم می شوند.

روش های تکثیر درخت خرما

نخل خرما را به سه روش بذر، پاجوش و نهال کشت بافتی می توان تکثیرکرد. استفاده از بذر به دلیل دوپایه بودن نخل خرما و عدم امکان تولید نهال های شبه رقم از بذور و همچنین دوره رشد نونهالی بسیار طولانی فقط در کارهای اصلاحی کاربرد دارد و جهت احداث و راه اندازی نخلستان های تجاری توصیه نمی شود. از این رو تکثیر تجاری نخل خرما به دو روش کلی پاجوش و کشت بافت انجام می شود.

تکثیر از طریق پاجوش

متداول ترین روش برای تکثیر درخت خرما، استفاده از پاجوش است. پاجوش های مورد استفاده باید دارای وزن و اندازه مناسب، شادابی مطلوب و عاری از آفات و بیماری ها باشند. پاجوش ها باید از نخل مادری رقم موردنظر که عاری از هرگونه آلودگی به آفت و بیماری است، تهیه شوند. نخل مادری مورد نظر نباید بیش از شش پاجوش در اطراف خود داشته باشد، در غیر این صورت، پاجوش ها ضعیف و کشیده می شوند و گیرایی کمتری خواهند داشت.

نگهداری پاجوش برای مدت طولانی در اطراف نخل مادری مکان مناسبی را برای رشد و نمو آفاتی نظیر زنجرک خرما و کنه گردآلود فراهم می کند. همچنین وجود پاجوش های بزرگ در پای درختان مادری باعث بروز مشکلاتی در برنامه ها و عملیات باغی نخلستان از قبیل گرده افشانی، کنترل آفات، بیماری ها و علف های هرز، تغذیه، هرس، تنک و آرایش خوشه و برداشت محصول می شود.

یک سال قبل از قطع و جداسازی پاجوش از درخت مادری، آن را انتخاب و تحت مراقبت قرار داد و در آبیاری و تغذیه آن دقت کرد تا ریشه های پاجوش گسترش بیشتری پیدا کنند. با وجود اینکه روش مرسوم و متداول تأمین نهال خرما در جهان جهت احداث نخلستان های تجاری، جداسازی و کشت پاجوش است، اما مشکلات زیر را نیز به همراه دارد:

۱_ تعداد پاجوش مناسب در اطراف نخل های مادری بسیار محدود است.

۲_ نخلستان ها اغلب پیر و فرتوت هستند یا فاقد پاجوش، یا دارای پاجو شهای ناسالم، ضعیف آفت زده و بیمار هستند.

۳_ پاجوش کافی از ارقام مطلوب و تجاری بسیار کم است.

۴_ ارقام جدید و اصلا ح شده دارای تعداد پاجوش انگشت شمار و محدود هستند و امکان توسعه در سطح وسیع را در کوتاه مدت ندارند.

۵_ تعداد پاجوش تولیدی توسط هر درخت محدود و تفرق زیادی بین پاجوش ها از نظر قد و اندازه و وزن وجود دارد که عملیات کاشت و داشت نخلستان را دچار مشکل می سازد.

تکثیر به روش کشت بافت

روش تکثیر از طریق کشت بافت که بر مبنای تکثیر رویشی (غیرجنسی) آزمایشگاهی گیاهان است، از روش های جایگزین است که به دلیل امکان کنترل کامل شرایط محیطی، وابسته به شرایط آب و هوایی نیست و در هر منطقه و مکانی قابل اجراست. با استفاده از این روش که بر تکثیر گیاه از طریق رویشی و در سطح سلولی یا توده استوار است، می توان گیاه را به تعداد زیاد و مورد دلخواه در یک دوره کوتاه و فقط از یک یا چند پایه درختی برتر در محدوده یک آزمایشگاه تکثیر کرد. در این روش با کشت سلول های مریستم انتهایی، در محیط کشت مناسب درون شیشه ای و در یک آزمایشگاه مجهز به وسایل لازم، می توان نسبت به تولید انبوه آن اقدام کرد. در بعضی ار ارقام بلوبری نیز کشت بافت بسیار موفق عمل کرده است.

فواید تکثیر خرما به روش کشت بافت

درختان خرمای حاصل از کشت بافت قاعدتاً باید شبیه به گیاه مادری (True to type) باشند. از این رو هویت رقم نهال حاصل از کشت بافتی مشخص و تضمین شده است.

مدت زمان تولید نهال به حد قابل ملاحظه ای کم می شود.

تکثیر نخل خرما به روش کشت بافت را می توان در هر زمان و هر فصل انجام داد بنابراین تحت تأثیر شرایط فصلی قرار ندارد. نهال ها عاری از آفات و بیماری ها هستند. این امر سبب می شود تا خطر انتشار آفات و بیماری های نخل از یک منطقه به منطقه دیگر یا از یک کشور به یک کشور دیگر از بین برود.

انتقال نهال راحت تر و هزینه انتقال آن پایین تر است.

با رعایت اصول صحیح به زراعی، به دلیل ریشه دار بودن، نهال های کشت بافتی در هر زمان از سال قابل کشت هستند.

واریته های کمیاب خرما را می توان در مقیاس وسیع تولید کرد.

راه اندازی نخلستان های یکدست از نظر ساختار ژنتیکی و ظاهری، رشد سریع و ثمردهی زودهنگام امکا نپذیر است و درنتیجه عملیات داشت و نگهداری نخلستان از قبیل آبیاری، تغذیه، مبارزه با آفات و بیماری ها، گرده افشانی، تنک، هرس و… با سهولت و مدیریت بهتری انجام می شود و حتی امکان مکانیزه کردن آن ها نیز وجود دارد.

ارقام اقتصادی و تجاری خرمای کشور

دست هبندی کلی ارقام تجاری خرما از نظر بافت میوه  در جدول آمده است. از مجموع این ارقام، میوه خرمای ارقام استعمران، پیارُم، برِحی، مضافتی، زاهدی، کبکاب، رَبی، دیری، شاهانی، گنطار، مجول و دگل تنور به دلیل سازگاری، توسعه کشت وکار یا اهمیت جهانی از اهمیت شاخصی برخوردار هستند.

اصول انتخاب رقم درخت خرما

انتخاب صحیح رقم برای احداث نخلستان تجاری نقش حیاتی در ثبات تولید، جلوگیری از اتلاف عمر و سرمایه نخل کار، تضمین درآمد تجاری و پایداری صنعت خرما دارد. به منظور حداکثر بهره وری از نخیلات، کشت ارقام سازگار، تجاری و با پتانسیل بالا ضروری است. رعایت اولویت سازگاری و تجاری بودن با اهداف از پیش تعیین شده، نسبت به پتانسیل تولید اهمیت ویژه ای دارد. ممکن است یک رقم پتانسیل بسیار بالایی در تولید میوه خارک یا تمر داشته باشد و صرفاً بر اساس همین ملاک و تشابه و تطابق دوره های کوتاه اقلیمی برای کاشت در یک منطقه توصیه شود.

این رقم در سال هایی که شرایط مناسب است بر اساس پتانسیل بالایی که دارد، عملکرد خوبی نیز دارد، ولی عدم توجه به دوره های بلندمدت (دوره های ۲۰ یا ۳۰ ساله) اقلیمی و برگشت دمای زیر صفر، ممکن است صدمات جبران ناپذیری را به دنبال داشته باشد، به نحوی که سودآوری سال های گذشته را نیز تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین توصیه مناسب و اصولی ارقام باغی به ویژه درخت خرما با طول عمر و دوره بهره‌وری بیش از ۳۰ سال، باید با در نظر گرفتن اولویت سازگاری انجام شود. علاوه بر سازگاری و میزان تولید، تجاری و اقتصادی بودن میوه تولیدی نیز اهمیت ویژ های در توصیه و توسعه یک رقم در منطقه دارد. به عبارتی میزان تولید یک رقم ضمن پایداری نسبی باید ازنظر کمی و کیفی به گونه ای باشد که نسبت درآمد به هزینه به نفع نخل دار باشد.

درخت خرما

ارقام مختلف خرما

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد این درخت ارزشمند می توانید به دانشنامه ی ویکی پدیا مراجعه فرمایید.

 

 

گردآوری: حاتمی

کلمات کلیدی: خرما، نخل، نیازهای اکولوژیک، تکثیر، پاجوش، کشت بافت، ارقام تجاری و اصول انتخاب رقم