جاشير (Prangos ferulacea) همانند زیره، گشنیز، شوید و رازیانه از خانواده جعفريان بوده و بطور خودرو در نقاط کوهستاني در ارتفاعات برف گير ميرويد. جاشیر در اوایل بهار بعد از ذوب شدن برف ارتفاعات از زمين بيرون ميايد و تا اواخر ارديبهشت و اوایل خرداد ماه به رشد خود ادامه ميدهد. رويشگاه اصلي جاشير در ايران در منطقه زاگرس مي باشد. اين گياه در استانهاي مرکزي، فارس، بوير احمد، چهارمحال و بختياري، اصفهان، کرمانشاه، لرستان، همدان، کرمان و در قسمتهايي از سلسله جبال البرز ديده شده است. جنس جاشير در ايران 15 گونه گياه دايمي دارد که همگي ارزش علوفه اي قابل توجهي دارند و به همين دليل از جمله گونه هاي مناسب کاشت براي مناطق کوهستاني مي باشد.
این گیاه تلخ مزه است به همین خاطر قبل از استفاده آن را خوب تمیز می کنند سپس با آب می جوشاند تا هم تلخی آن از بین برود و هم برای استفاده کمی نرم تر شود چرا که علاوه بر تلخی گیاه بسیار سخت و سفت است، بعد آن را با آب و نمک مخلوط می کنند و در دبّه می ریزند تا خوب جا بیافتد البته بعضی از مردم از سرکه هم برای جا افتادن و قابل مصرف بودن نیز استفاده می کنند.
ظرفیت ایران برای پرورش جاشیر
مشخصات گیاهشناسی
جاشیر گیاهی است چند ساله، علفی که بلندی ساقه آن در حدود یک متر است. ساقه آن نیز استوانه ای پوشیده از تار سفید پنبه ای که به ساقه رنگ خاکستری سفید می دهند. در بعضی گونه ها خوابیده، برگ های آن ساده، کامل، بیضی، پهن نامنظم، زبر و خشن، کناره برگ ها دارای دندانه و بسیار سبز است. گل های آن چتری مرکب، زرد رنگ و خوشبو می باشد. تخم های نیز آن سیاه رنگ است.
از ریشه گیاه در ناحیه یقه گیاه با تیغ زدن و خراش و شکاف شیره ای خارج می شود که به تدریج در مقابل هوا سفت می شود. این شیره صمغ رزینی جاشیر است، البته از ساقه گیاه نیز گرفته می شود ولی کیفیت صمغ ساقه پست تر از صمغ ریشه است. در گیاه یک اسانس وجود دارد که در عطرسازی مورد توجه و مصرف است.
ميزان بارندگي درنقاط مختلف رويش جاشير بين 500 تا 900 ميلي متر متغير مي باشد. جاشير گياهي است علفي، چند ساله، ايستاده، بلند و به ارتفاع محدود200-80 سانتيمتر، يک پايه و جزء شاخه پيدازادان، زيرشاخه نهاندانگان، رده دو لپه ايها، زيررده گلبرگ داران، راسته جدا گلبرگها، خانواده چتريان و جنس جاشير مي باشد. توجه به گسترش وسيع گونه Prangos ferulaceae در کشور ايران به اين گونه پرداخته شده است.
شرایط محیط رشد
این گیاه در اوایل بهار بعد از ذوب شدن برف ارتفاعات از زمین بیرون می آید و تا اواخر اردیبهشت و اوایل خردادماه به رشد خود ادامه می دهد. و تمام تابستان، پائیز و زمستان را در حال خواب می گذراند.
جاشیر بطور خودرو در نقاط کوهستانی در ارتفاعات برفگیر می روید. منطقه جنگلی کوه نورگان گوغر در شمال شرقی مرکز دهستان گوغر در شرق روستاي چفریز واقع شده است. مهمترین رویشگاه گیاهان دارویی همچون جاشیر به شمار می آید که از دیرباز در اقتصاد ساکنین منطقه نقش بسزایی داشته است. جاشیر از گونه های مهم مرتعی موجود درفریدونشهر است.
تکثیر
تکثیر گیاه معمولاً از طریق بذر می باشد. بذر بعد از رسیدن در خاک قرار می گیرد. در بهار سال بعد بذر جوانه می زند و رشد می نماید. بوته جاشیر در سال اول به بلندی 10 تا 20 سانتیمتر می رسد. بوته گیاه در هر سال بیش از دو یا سه ماه بر روی زمین باقی نمی ماند. بعد از، از بین رفتن بوته ریشه گیاه در خاك باقی می ماند و در سال بعد گیاه جدیدی از سلول های زاینده آن بوجود می آید. رویش گیاه در سال های بعد به تدریج زیادتر شده بطوریکه بعد از شش تا هشت سال گیاه به رشد نهایی خود می رسد که معمولاً همزمان با تولید گل و میوه می باشد.
فصل برداشت آن در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد ماه می باشد که در موقع درو یا جمع آوری محصول قسمت ساقه ی بلند را می چینند که در هنگام چیدن ماده ی سفید رنگی تراوش می کند که بسیار حالت چسبندگی دارد.
کاربرد جاشیر
صمغ جاشیر
در اوایل تابستان 10 تا 12 سانتیمتر خاک کنار ریشه در محل یقه را کنار زده و زیر آن را با برگ های تمیز فرش می کنند. سپس، ریشه را شکاف می دهند و شیره به تدریج در روزهای گرم خارج شده روی برگ ها جمع می شود که پس از سفت شدن آن را جمع آوری می نمایند که اصطلاحا به آن صمغ جاشیر گفته می شود.. رنگ سطح خارجی جاشیر زعفرانی و یا قرمز تیره است و مقطعی از آن سفید است که در مجاورت هوا تیره می شود. طعم آن تند بوده و زبان را می گزد و بوی آن نیز نامطبوع است.
از نظر طبیعت صمغ جاشیر خیلی گرم و خشک است و خواص آن خیلی شبیه صمغ آنغوزه ولی ضعیف تر از آن است و در موارد مشابه باید مقدار بیشتری از این صمغ مصرف نمود. و از نظر خواص آن معتقدند که بادشکن، ضد نفخ و گاز است. همچنین، محلل، مدر حیض، باز کننده گرفتگی ها و انسداد مجاری و مقوی اعصاب ضعیف است.
در عین حال چون اعتدال دهنده است، اعصاب را تقویت می کند. ضد سم است و برای بیماری سرد بلغمی خصوصا بیماری های اعصاب و بیماری های مغزی نظیر سردرد، فلج، فلج عصب (لقوه)، صرع، صرع کودکان و رعشه (حاصل از کثرت جماع) مفید است. برای درد مفاصل، کوفتگی، درد استخوان شکسته و ترمیم آن، درد پهلو، خونریزی و سرفه های بلغمی سودمند است. همچنین، مالیدن آن به چشم برای افزایش بینایی مفید می باشد.
دانه و ریشه جاشیر
ضماد ریشه و همچنین گرد ریشه آن برای زخم های کهنه و استخوان عاری از گوشت و شیاف آن برای باز کردن قاعده زنان و خروج جنین مرده مفید است خوردن تخم آن نیز برای ازدیاد ترشح عادت ماهیانه موثر است. مصرف تخم جاشیر با افسنطین برای اختناق رحم مفید است و جنین را سقط می کند. همچنین، نفخ و گاز رحم را پراکنده می سازد.
برگ گیاه جاشیر
ضماد برگ گیاه جاشیر برای تسکین درد پهلو مفید است. همچنین، خوردن عصاره برگ آن برای سیاتیک و دم کرده آن با روغن زیتون در حدی که به صورت مرهم درآید و مالیدن و گذاردن آن در محلی از عضو که سگ هار گاز گرفته باشد مفید است. برگ های این گیاه ضدعفونی کننده است، لذا اضافه کردن عصاره برگ آن در مرهم ها برای التیام زخم ها بسیار نافع است.
جنس Prangos در ایران ۱۵ گونه دارد. جاشیر گیاهی است پایا و بلند که عمدتاً به عنوان علوفه ای غنی در تغذیه دام ها استفاده می شود. از طرف دیگر اسانس ها از متابولیت های ثانویه گیاهی بوده که به طور وسیعی در صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی و به عنوان ترکیباتی با خاصیت ضدمیکروبی مورد استفاده قرار می گیرند.
ترکیبات جاشیر
31 ترکیب در اسانس و 18 ترکیب در بذر آن، شناسایی شده است. از میان 10 ترکیب شناسایی شده آلفاپینن (6/36 درصد)، بتاپینن (9/31 درصد) و بتافلاندرن (7/11 درصد) ترکیبات اصلی محسوب می‌شوند. بیشترین اثرات ضد میکروبی اسانس این گیاه علیه استافیلوکوکوس آرئوس است. اثرات ضد میکروبی این اسانس نیز ممکن است به دلیل حضور ترکیبات مونوترپنی به ویژه آلفاپینن باشد.
خواص جاشیر
اسانس این گیاه دارای اثرات ضد میکروبی است و عصاره برگ این گیاه نیز در تسکین درد دندان کاربرد دارد. جاشیر بازکننده مجاری ادراری است و در رفع مشکلات ادراری موثر است. همچنین بیماری های کلیوی را رفع کرده و مقوی سیستم دستگاه عصبی است و رعشه را برطرف می کند. از عصاره ریشه این گیاه در تهیه مواد آرایشی استفاده می شود ولی باید توجه داشت از بذر نارس این گیاه در تولید مواد آرایشی استفاده نشود زیرا باعث ایجاد حساسیت و خارش پوستی می شود.
مضرات جاشیر
این گیاه مثل بعضی از گیاهان، گیاهی سمی است بنابراین مقدار مصرف، زمان مصرف و دوره درمانی آن باید توسط پزشک تعیین شود. این گیاه را همراه مرزن جوش استفاده می کنند زیرا مرزن جوش عوارضی را که این گیاه می تواند بوجود آورد تعدیل کرده یا کاهش می دهد.
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد این گیاه به دانشنامه ویکی پدیا مراجعه نمایید.
گردآوری: حاتمی
کلمات کلیدی: جاشیر، مشخصات گیاهشناسی، صمغ، دارویی، موارد مصرف، مضرات
برخی منابع:
مطالعه و بررسي پراکنش گونه هاي مختلف گياه جاشير در ايران،1398، بوستاني ر، همايش ملي گياهان دارويي، دوره 1.
سلامت نیوز
www.nargil.ir
