امروزه کشت گیاهان دارویی در شرایط گلخانهای و استفاده از راهکارهای مناسب جهت بهبود پاسخ به تنشهای محیطی از یک سو و افزایش رشد و ترکیبات دارویی از سوی دیگر، مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله قصد داریم تا شما را بیشتر با گیاه داتوره یا تاتوره آشنا کنیم.
-
معرفی گیاه داتوره:
داتوره با نام علمیL. Datura stramonium گیاهی علفی، یکساله از تیره Solanaceae و به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتیمتر و حتی متجاوز از یک متر است. ساقه گرد و منشعب و برگهای آن بیضی شکل، ناصاف، پهن و به طول ۱۵-۱۰ و پهنای ۸-۷ سانتیمتر و به شکل مثلثی نوک تیز که به صورت متناوب روی شاخه آرایش مییابند و در اطراف برگ بریدگیها و شکستگیهای نامنظم وجود دارد. مجموعاً ظاهر خاصی برای گیاه بوجود میآورد که از دور میتوان به سهولت آنرا تشخیص داد. از مشخصات برگهای آن این است که در آغاز قبل از رسیدن به رشد کامل پوشیده از کرک در هر دو سطح پهنک است، ولی بتدریج که برگها مسن میگردد عاری از کرک میشود. داتوره ریشهای نسبتاً ضخیم دارد.. گلهای آن درشت و منفرد، قیفی شکل به رنگ سفید یا بنفش است که در اواخر بهار تا مهرماه ظاهر میشود. به دلیل داشتن همین گلهای زیبا و درشت از گیاهان زینتی هم به حساب میآید. جام گل آن ابتدا دارای حالت فشرده و مچاله شده است ولی پس از باز شدن کامل چین خوردگی آن از بین می رود. تاتوره دارای میوه ای به صورت پوشینه خاردار و محتوی ۴۰۰ دانه (بطور متوسط) است که در ۴ ردیف جای دارند و با پیدایش چهار شکاف طولی از آن خارج میگردند از نکات قابل توجه آنکه دانههای این گیاه قادر است به مدت یک قرن قدرت رویش خود را در زمین حفظ نماید. تمامی قسمتهای میوه، برگ و دانه گیاه حاوی آلکالوییدهای هیوسیامین، آتروپین، اسکوپولامین، است. ولی بیشترین مقدار مواد سمی در دانههای گیاه (میلی گرم آتروپین در هر دانه) میباشد این گیاه بومی هندوستان و سواحل دریای خزر است ولی امروزه در اغلب مناطق اروپا، آمریکا و آسیا انتشار دارد. در ایران در مناطق اطراف تهران، کرج، ری، راه تهران- فیروزکوه، مناطق غیر مزروع اراک، آذربایجان، بلوچستان، مازندران، راه غازیان به چوکام و رودبار-رشت به طور خودرو دیده میشود.
- گونههای دیگر داتوره :
در ایران دو گونه innoxiae و (D.tutula) stramonium برای جنس Datura و در جهان ۸ گونه برای این جنس معرفی شده است. D. metel و (D. meteloides) D. innoxia بومی هند و (Black seed) D. stramonium بومی آمریکای شمالی و جنوبی است. به تازگی جنس Brugmahsia به جای جنس Datura قرار داده شده است. D. suaveolens یا Brugmahsia datura گلهای بسیار بزرگ و بسیار معطر دارد. هیبرید Brugmansia/ candida درختچهای، نیازمند هرس با گلهای بسیار بزرگ شیپوری و بسیار معطر است که با قلمه تکثیر میشود.
- نیاز اکولوژیکی
منشأ داتوره مناطق گرمسیری حارهای است لذا در طول رویش به درجه حرارت مناسب و نور کافی نیاز دارد. اگر چه بذور در درجه حرارت ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتیگراد جوانه میزنند ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانهزنی ۳۰ درجه سانتیگراد است. دمای مناسب برای رویش گونههای مختلف داتوره ۱۸ تا ۲۲ درجه سانتیگراد است. این گیاهان به سرما حساس میباشند بطوریکه گیاهان جوان در (۲-) درجه سانتی گراد و گیاهان مسن در (۴-) درجه سانتیگراد دچار سرمازدگی شده و خشک میشوند. بارندگی سالانه برای رشد داتوره ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیمتر است. برای کشت داتوره باید از خاکهایی با ضخامت سطح الارضی مناسب استفاده نمود.
- آماده سازی خاک
داتوره گیاهی است که تقریباً در هر نوع خاکی میروید ولی برای کشت آن در سطوح وسیع خاکهایی با بافت لوم رسی توصیه میشود. این گیاه به مقادیر مناسبی ازت نیاز دارد. در فصل پائیز پس از افزودن کودهای حیوانی مورد نیاز زمین را شخم عمقی میزنند سپس کودهای شیمیایی به میزان ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار ازت، ۴۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به عنوان مقادیر پایه به خاک افزوده و به وسیله دیسک به عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتری زمین میفرستند. اواخر زمستان زمین را تسطیح کرده و بستر خاک را برای کشت بذر آماده مینمایند. کاربرد ۳۰ کیلوگرم در هکتار ازت و ۳۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر در بهار نتایج مطلوبی در عملکرد دارد. پس از اولین برداشت افزودن ۳۰ کیلوگرم در هکتار ازت همراه با آبیاری سبب تسریع در رویش گیاهان میشود.
- کاشت
تکثیر داتوره توسط بذر انجام میگیرد. کاشت مستقیم بذر و خزانه گیری، هر دو مرسوم است. به طور کلی داتوره، مانند دیگر گیاهان خانواده سیبزمینی نشاهای خوبی تولید میکند و نشاکاری آنها موفقیت آمیز است. بعضی آنزیمهای بازدارنده رشد در بذور این گیاهان سبب کاهش چشمگیر قوه رویشی آنها میشود از این رو به منظور افزایش قوه رویشی بذور را باید قبل از کشت به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت در دمای ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد در آب خیساند. کاشت داتوره به دو روش مستقیم و غیرمستقیم صورت میگیرد. در کاشت مستقیم : در زمان مناسب (اواخر اسفند) اقدام به کشت ردیفی بذور در زمین اصلی میشود. بذور در ردیفهایی به فاصله ۶۰ سانتیمتر کشت میشوند .عمق بذر داتوره در هنگام کشت باید ۲ تا ۵/۲ سانتیمتر باشد. برای هر هکتار زمین به ۱۲ تا ۱۵ کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز است. پس از کشت برای ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک، غلتک زدن مناسب است و سبب هماهنگی در رویش بذور میشود. پس از کشت بلافاصله باید زمین را آبیاری نمود. در کاشت غیر مستقیم : اواخر زمستان اوایل بهار بذور را در خزانه هوای آزاد کشت مینمایند وقتی گیاهان چهار برگی شدند و ارتفاع آنها به ۸ تا ۱۲ سانتیمتر رسید نشاء ها را در ردیفهایی به فاصله ۶۰ تا ۷۰ سانتیمتر در زمین اصلی کشت میشوند. فاصله دو بوته روی ردیف کاشت ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر مناسب میباشد. بعد از انتقال آنها را آبیاری مینمایند. به علت گلهای زیبا و بزرگ و تداوم گلدهی آن، به عنوان یک گیاه زینتی هم مورد توجه است و میتوان با فراهم نمودن شرایط مورد نیاز این گیاه را در گلدان نیز پرورش داد.
- تاریخ و فواصل کاشت
تناوب کاشت برای داتوره مهم نیست و تقریباً میتوان آنرا با اکثر گیاهان به تناوب کشت نمود کشت مداوم داتوره در یک زمین مناسب نیست و بهتر است تکرار کشت آن در یک زمین پس از ۳ سال انجام گیرد. اواخر اسفند زمان مناسبی برای کشت مستقیم در زمین اصلی است.زمان مناسب برای کاشت بذر در خزانه هوای آزاد اواخر اسفند ماه میباشد.
- داشت
انجام شخم عمیقی در فصل پائیز به منظور از بین رفتن علفهای هرز و تهویه خاک ضرورت دارد. رشد اولیه این گیاهان به کندی صورت میگیرد و علفهای هرز به سرعت رشد میکنند و سطح زمین را میپوشانند، لذا مبارزه با علفهای هرز در اوایل رویش گیاهان ضرورت دارد علف کشهای مناسب داتوره عبارتند از ترفلان (Treflan) و اولیترف (Olitref) به مقدار ۵ تا ۶ لیتر در هکتار می باشد از علفکش گراماکسون (Gramoxon) هم میتوان قبل از رویش بر علیه علفهای هرز به صورت محلول پاشی استفاده نمود. برای مبارزه با قارچ عامل لکهبرگی (Alternaria Crassa) می توان از ارتوسید (Orthocid) 2 درصد یا از محلول دیتان (Dithane) به صورت محلول پاشی استفاده نمود. قابل ذکر است که در صورت کاشت در گلدان تا حد امکان از به کاربردن علفکش ها خودداری نموده و علف های هرز موجود را به وسیله دست از گلدان حذف نمایید.
- برداشت
اگرچه گیاهان در مرحله گلدهی بیشترین مقدار آلکالوئید را دارند ولی طول برگها که به ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر رسید، نیز میتوان آنها را برداشت کرد. پس از آخرین برداشت باید گیاهان را ریشهکن نمود. اندامهای برداشت شده را باید خشک کرد. بدین منظور میتوان از خشککنهای جریان هوای گرم با دمای ۵۰ درجه سانتیگراد استفاده نمود. مقدار محصول ۸ تا ۱۵ تن در هکتار وزن تازه گیاه است که از آن ۵/۱ تا ۵/۲ تن در هکتار وزن خشک بدست میآید. تذکر : برای جمع آوری بذور ابتدا باید میوههای رسیده را برداشت نمود. پس از خشک شدن میوهها را خرد کرد و بذور آنرا از سایر قسمتها جدا مینمایند. عملکرد بذر ۲/۱ تا ۷/۱ تن در هکتار میباشد.
- ترکیبات داتوره
ماده سمی این گیاه ماده «داتورین» است. داتورین از سه آلکالوئید آتروپین، هیوسیامین و اسکوپولامین تشکیل یافته است. این آلکالوئیدها در گیاه به حالت ترکیب با اسید مالیک، اسید اتروپیم و اسید داتوریک وجود دارد که در بین آنها مقدار آلکالوئید هیوسیامین از سایرین بیشتر است.
ترکیبات شیمیایی مهم: برگ داتوره علفی دارای آلکالوئیدهای تروپانی از جمله هیوسیامین، آتروپین و هیوسین است. دانههای آن هم دارای مقداری آلکالوئید و روغن ثابتی شامل داتوریک اسید و سایر اسیدهای آلی است. کلاً ترکیبات قسمتهای مختلف گیاه نسبتاً یکسان است و تنها مقادیر آنها در قسمتهای مختلف فرق میکند. بیشترین درصد ترکیبات مهم اول در دانهها، سپس در برگها و کمتر از همه در ساقههاست.
مصارف دارویی تایید شده: آتروپین یکی از داروهای استراتژیک در امریکاست که از داتوره به دست میآید. اثرات گزارش شده برای آن شامل ضد درد، بیحسکننده، ضد آسم، ضد التهاب، ضد پارکینسون، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، افزایش دهنده قوای جنسی، ضد ترشح بزاق، مسکن سیستم عصبی مرکزی، محرک آن، بازکننده برونشها، روانگردان، خوابآور و مخدر است.
- کاربرد داتوره
گیاه داتوره از گیاهان طبی به شمار میرود که در ایران به عنوان داروی ضد درد خوبی معرفی شده است. در قدیم این گیاه در داروسازی مصارف زیاد داشته و در طب انسانی و دامپزشکی به کار میرفته است. ساکنان اولیه آمریکا داتوره را به عنوان گیاه خطرناک میشناخته اند و به آن «سیب شیطان» نام داده بودند، به طوری که مردم حتی از کاشتن داتوره در باغچه و مزارع خود نیز خودداری میکردهاند.
داتوره از جمله گیاهان سمی است که استفاده از آن به صورت فرآوری در صنایع داروسازی معمولاً رواج دارد. برگ، گل و دانه گیاه حاوی آلکالوئیدهای هیوسیامین، آتروپین، و اسکوپولامین است، این مواد اسپاسمولیتیک یا آرام کننده تشنج هستند. فرآوردههای دارویی این گیاه ضددرد، مسکن و مخدر است. ضماد آن برای زخمها و سوختگیها فایده دارد. بررسیهای انجام شده به وسیله محققان نشان داده که این گیاه حاوی الکالوییدهای متعدد تقلید کننده سیستم پاراسمپاتیک است.
ماده آتروپین موجود در آن باعث گشاد شدن مردمک چشم میشود و بزاق دهان را کاهش میدهد، دفع ادرار را کنترل کرده و نیز نفخ معده را میکاهد. همچنین برای قطع عرق زیاد بدن و تسکین حملات آسم مفید است. عصاره دانه و میوه آن برای برطرف کردن شوره سر و جلوگیری از ریزش مو بسیار مفید است. مالیدن دم کرده آن با سرکه برای تحلیل ورمهای استسقاء و قطع عرق بدن نافع است. عصاره بذر گیاه «داتوره» قادر است درد حاد افزایش یافته به وسیله دیابت را به میزان معنی داری کاهش دهد. اگر کمیاز برگ تازه داتوره را در دست له نمایید بویی تهوع آور و غیر مطبوع از آن متصاعد میشود؛ ولی برگ خشک شده بوی خیلی کم تری دارد. باید توجه داشت که مصرف گیاه داتوره به علت سمیبودن به صورت معمول جایز نیست و فرآوردههای دارویی آن در طب گیاهی استفاده میشود. مصرف ۲۰ عدد دانه داتوره در کودکان باعث مرگ میشود. همچنین مصرف بی رویه این گیاه (در انسان به شکل سیگار) موجب بروز عوارضی مثل افزایش فعالیت ترشحی و حرکت دستگاه گوارشی می شود. باید اشاره کرد که داتوره دارای یک نوع آلکالوئید است و باعث مسمومیت اعصاب شده و در صورتی که خورده شود باعث نفخ، بیقراری، فلج و کوری مطلق و مرگ سریع خواهد شد. برای نجات مسموم بایستی سم وارد شده به معده را با استفاده از داروی قیآور خارج کرد، زیرا حالت استفراغ غالباً خود به خود ایجاد نمیشود و معمولاً از ضد سمهایی نظیر مورفین یا پیلوکارپین استفاده میشود.
با خرید بذر گل داتوره سفید زینتی گل درشت ایتالیایی و کاشت آن، زیبایی فضای سبز خانه خود را تکمیل کنید. برای دریافت اطلاعات بیشتر به بخش فروش بذر سایت فردین کشت مراجعه فرمایید.
اکرم حاتمی- دانشجوی دکتری فیزیولوژی حشرات و سم شناسی