مقالات تخصصی

همه چیز درباره گیاه ریحان (Ocimum sp)

گیاه ریحان

ریحان یکی از محبوب­ترین گیاهانی میباشد که در دنیا پرورش و مورد استفاده قرار میگیرد.  این گیاه بومی آسیا (هند، پاکستان، ایران، تایلند و سایر کشورها) بوده و به صورت وحشی در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری دنیا مشاهده می شود. از آنجا که از این گیاه از محبوبیت خاصی برخوردار است از این گیاه به عنوان “پادشاه گیاهان” نیز یاد می شود. ریحان در لاتین basil  گفته میشود که احتمالاً از واژه یونانی basileus به معنای “پادشاه” و یا basilikon به معنای “شاهانه” گرفته شده است. کلمه­ای در لاتین وجود دارد به نام  basiliscus که به “basilisk” که یک اژدهای اسطوره ­ای آتشین نفس است، اشاره دارد. طبق این افسانه رومی، ریحان پادزهر سم این اژدها بود. از این گیاه در تمدنها و فرهنگهای مختلف با عناوین گوناگون یاد شده است.

نام گیاهشناسی ریحان که Ocimum میباشد از کلمه یونانی “معطر” گرفته شده است. “در دهه ۱۶۰۰، انگلیسی ها از ریحان به عنوان طعم دهنده غذا و همچنین به عنوان حشره کش استفاده می کردند. ریحان کاربردهای زیادی دارد، اما رایج ترین آنها در آشپزی و به عنوان یک طعم دهنده استفاده می­ شود. از گلهای این گیاه به عنوان چاشنی در سالاد استفاده میشود. همچنین این گیاه به عنوان یک گیاه معطر به صورت گلدانی نیز کشت میشود. در صنعت آرایشی- بهداشتی از روغن ریحان در لوسیون­ها ، شامپوها، عطرها و صابون ها استفاده می کند. این گیاه حاوی اسانس و ترکیبات معطر فراوانی است. از عصاره این گیاه در طب سنتی به عنوان یک گیاه دارویی نیز استفاده میشود. این گیاه دارای ترکیبات بیولوژیکی فعال میباشد که خاصیت حشره ­کشی، ضدانگل، ضد قارچ و ضد میکروب دارد. به عنوان نمونه، اسانس گونه Ocimum gratissimum (ریحان میخکی یا ریحان آفریقایی) خاصیت کنترل عوامل بیماریزایی مانند لیشمانیا (عامل بیماری انگلی لیشمانیوز)، کاندیدا (معمولترین عامل عفونت قارچی در پزشکی محسوب می‌شود) و کریپتوکوکوس (عامل عفونت قارچی) را دارا میباشد.

در مطالعه ­ای مشخص شد که ریحان شیرین یا ریحان معمولی (Ocimum basilicum) دارای خاصیت کنترل ویروس لوکمیا (leukemia) و همچنین ضد میکروب قوی در برابر تعداد زیادی از میکروارگانیسم ها میباشد. علاوه بر این در یک مطالعه مروری عنوان شد که ریحان مقدس (O. sanctum) دارای خواص دارویی متعددی مانند درمان بیماریهای برونشیت، مالاریا، اسهال، دیابت، بیماری پوستی، آرتروز، بیماری های چشم، گزش حشرات، ضد سرطان (به ویژه سرطان پستان)، ضد قارچ، ضد میکروب، ضد درد و ضد اسپاسم میباشد.

گیاه ریحان گیاه ریحان گیاه ریحان
Ocimum sanctum

ریحان مقدس

Ocimum basilicum

ریحان شیرین

Ocimum gratissimum

ریحان میخکی

برخی از مطالعات حاکی از تاثیر گیاه ریحان در رفع اختلالات خفیف عصبی و کاهش دردهای روماتیسمی است. دَمکرده برگهای خشک شده این گیاه درمانی برای سردردهای عصبی میباشد. تحقیقات انجام شده حاکی از شواهدی در مورد تأثیر مستقیم ترکیبات ریحان بر سیستم عصبی مرکزی است. به عنوان مثال، عصاره برگ ریحان مقدس (Ocimum) نشان داده که باعث کاهش استرس ناشی از صدا به دلیل افزایش فعالیت استیل­کولین­استراز در قشر مغز، جسم مخطط مغز، هیپوتالاموس و هیپوکامپ مغز می شود. این خاصیت ها تا حدی به ترکیبات فرار در گیاه، مانند سسکویترپنهای اوژنول (sesquiterpenes eugenol) و ۱،۸ سینئول (۱,۸-cineole) نسبت داده شده است. دَمکرده برگ به صورت تازه برای جلوگیری از انسداد اندامهای داخلی مفید است و سبب رفع استفراغ و حالت تهوع میشود. در مطالعه دیگری به تاثیرات ضد انعقادی ریحان اشاره شده است به طوریکه مصرف ۷۵ میلی­گرم در کیلوگرم در روز عصاره آبی ریحان مشابه تاثیر مصرف ۸/۸ میلی­گرم در کیلوگرم در روز آسپیرین میباشد.

گیاهشناسی گیاه ریحان:

جنس Ocimum (از خانواده نعناعیان Lamiaceae)، که به طور کلی با عنوان ریحان شناخته میشود، مدتهاست که به دلیل تنوع ژنتیکی گونه ­های موجود در آن مورد توجه قرار دارد. براساس منابع موجود این جنس حداقل دارای ۶۵ تا ۱۵۰ گونه در سراسر جهان میباشد. به طوریکه گونه ها و اشکال مختلف ریحان از جنبه رشد، رنگ و ترکیبات معطر به قدری متفاوت است که شناخت گیاهشناسی آنرا دشوار میکند.

ریحان دارای برخی از ارقام زینتی و همچنین ارقامی با برگهای بنفش مانند اُپال تیره (Dark Opal) دارد. بیشتر ارقام تجاری ریحان های موجود در بازار متعلق به گونه O. basilicum هستند که دارای فرم و شکلهای رویشی مختلفی میباشند.

جدا از تنوع مورفولوژیکی، وجود مواد معطر متفاوت سبب به وجود آمدن ارقام گوناگونی از این گیاه که اصطلاحاً شیموتیپ (chemotype) نامیده میشوند، شده است. در شیموتیپ های مختلف ریحان چندین ترکیب معطر مانند سیترال، اوژنول، لینالول، متیل چاویکول و متیل سینامات یافت میشود که این ترکیبات در بازارهای بین المللی اسانس معامله می شود. این شیموتیپ ها معمولاً با نام هایی بر اساس مکان های جغرافیایی مانند ریحان مصری، ریحان فرانسوی، ریحان اروپایی یا ریونیون شناخته میشوند. به عنوان مثال نوع اروپایی، یک ریحان شیرین، دارای بالاترین کیفیت عطر است که حاوی لینالول و متیل چاویکول به عنوان ترکیبات اصلی است. ریحان مصری بسیار شبیه اروپایی است، اما درصد بالاتری از متیل چاویکول را دارا میباشد.

این گیاه دارای گونه­ های بوته­ ای نیز میباشد مانند Ocimum minimum که به صورت گیاه چندساله و بوته­ای کوچک بوده که به ندرت به ارتفاع ۱۶ سانتیمتر می­رسد.

گیاه ریحان گیاه ریحان گیاه ریحان
ریحان بوته ­ای (Ocimum minimum) عطر تهیه شده از اسانس ریحان ریحان شیرین رقم اپال تیره

ریحان شیرین را میتوان در اقلیم های با دمای ۷ تا ۲۷ درجه سانتیگراد و با میزان بارش سالانه ۶۰۰ تا ۴۲۰۰ میلیمتر در سال و pH خاک بین ۳/۴ تا ۲/۸ کشت نمود. گرچه این گیاه حساس به سرما میباشند با این حال در طی روزهای طولانی و آفتاب کامل و در خاک هایی که زهکشی مناسبی دارند بخوبی رشد می کند.

روش کشت و پرورش گیاه ریحان:

ریحان را می توان بصورت مستقیم توسط بذر یا بازکاشت گیاه در مزرعه در اواخر بهار، بعد از دوره یخبندان کشت نمود. میزان جوانه زنی بذر ۸۰-۹۵٪ است و در صورتی که درصد جوانه زنی بذر کمتر از ۷۰٪ (۷۵) باشد، نباید از این بذرها برای کاشت استفاده کرد . بذر ریحان نسبتاً کوچک است و برای استقرار مطلوب گیاه، بستر شخم خورده و یکنواخت لازم است. بذرها باید فقط در عمق ۳ تا ۶ میلیمتری خاک کاشته شوند. ظهور گیاه باید بین ۸ تا ۱۴ روز اتفاق بیفتد. برای تحریک شاخه­دهی و رشد جانبی، می توان گیاه را قبل از بازکاشت در مزرعه، زمانی که حدود ۱۵ سانتی متر طول دارند، سر زنی کرد و یا اصطلاحاً Pinch کرد.

  • فاصله و تراکم کاشت: فاصله ردیفهای کاشت بین ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر از یگدیگر و به فاصله ۲ سانتیمتر در هر ردیف توصیه میشود.
  • کوددهی : برای کوددهی پایه، نسبت ۱-۱-۱ از NPK پیشنهاد شده است. در مطالعه­ ای بررسی مقادیر مختلف نیتروژن بر رشد و نمو سه رقم ایتالیایی گیاه basilicum نشان داد که کودهای نیتروژن به میزان ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار سبب افزایش عملکرد گیاه میشود. در این مطالعه تأثیر کود نیتروژن بر ترکیب اسانس به شدت وابسته به رقم بود.
  • آبیاری: گیاه ریحان در کل به کم آبی تحمل ندارد. تأمین منظم رطوبت به طریقه قطره­ای یا آبیاری سربار ضروری است.
  • آفات و بیماریها: حشرات و بیماریها ممکن است گیاه ریحان را آلوده کند. ریحان حداقل به ۳۰ ویروس حساس است، از جمله ویروس موزائیک یونجه، ویروس لکه برگی خیار و ویروس موزاییک خفیف سبز توتون. با این حال این گیاه در مقابل بیش از ۴۰ ویروس نیز مقاوم است.

اسانس و ترکیبات معطر گیاه ریحان:

کیفیت مواد معطر و اسانس گیاه به کیفیت برداشت و همچنین به زمان برداشت بستگی دارد ولی در کل مهمترین ترکیبات آروماتیک (معطر) عبارتند از: ۱،۸ سینوئول، لینالول، متیل چاویکول (استراگول) و به میزان کم اوژنول میباشد. مونوترپن های مانند اوسیمن (ocimene)، ژرانیول (geraniol)، کامفور (camphor)، سسکوئی­ترپنهای (بیسابولن (bisabolene) ، کاریوفیلن (caryophyllene)) و فنیل پروپانوئیدها (phenyl- propanoids) (متیل سینامات (methyl cinnamate)، متیل اوژنول (methyl eugenol)) در مقادیر مختلفی در این گیاه وجود دارند و به شدت بر روی طعم گیاه تأثیر می گذارند. ریحان شیرین، O. basilicum ، حاوی مشتقات فنول، مانند اوژنول، متیل اوژنول ، چاویکول، استراگول و متیل سینامات و لینالول میباشد.

آنتوسیانین ها:

انواع ریحان با رنگ قرمز دارای آنتوسیانین فراوانی هستند بطوری که برخی از انواع ریحان حاوی ۲۰۰ میکروگرم آنتوسیانین در هرگرم وزن تر دارا میباشند. در مطالعه­ ای بر روی ریحان بنفش در مجموع ۱۴ نوع آنتوسیانین مختلف شناسایی شد. ریحان های بنفش می توانند منبع فراوانی از آنتوسیانین­ های استیله شده و گلیکوزیله شده باشند و می­توانند منبع بی­نظیری از رنگدانه های قرمز پایدار در صنعت غذایی به جای رنگ های شیمیایی فراهم کنند.

ترکیبات آنتی اکسیدانی:

عصاره گیاه ریحان خاصیت آنتی اکسیدانی بسیار قدرتمندی را دارا میباشد. در مطالعه­ای ترکیبات  اوژنول، تیمول، کارواکرول و ۴-آلیل فنول، فعالیتهای آنتی اکسیدانی قویی را نشان دادند بطوریکه این فعالیت های آنتی اکسیدانی با آنتی اکسیدان های شناخته شده، آلفا توکوفرول (tocopherol) و هیدروکسی تولوئن بوتیله (BHT) قابل مقایسه بود. قابل ذکر است که فعالیت های آنتی اکسیدانی با مهار رادیکالهای آزاد تولید شده در سلولها مانع بروز آسیب به سلولها، جهش و سرطان و پیری زودرس سلولها میشوند.