کاکتوس ها (Cacti) از خانوادهCactaceae با بیش از ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ گونه مختلف دارای تنوع زیادی در شکل و اندازه می باشند. این گیاهان سازگارهای خارق العاده ای برای مقابله با شرایط استرسزای محیط مانند کم آبی، تابش شدید خورشید، درجه حرارت بالا، فقدان مواد مغذی خاک و گیاهخواری (تغذیه توسط گیاهخوران) پیدا کردهاند.
کاکتوس ها بومی دنیای جدید هستند و شواهد باستان شناسی نشان میدهد بومیان آمریکا بیش از ۸۰۰۰ سال پیش، مدتها قبل از ظهور تمدن آزتک، به اهلی کردن آنها به عنوان غذا و دارو پرداختند.
مجسمه های باستانی ساخته شده به شکل کاکتوس، واقع در موزه ملی مردم شناسی مکزیکوسیتی |
کاکتوس از واژه یونانی κάκτος (kaktos) مشتق شده است. نامی که توسط تئوفراستوس (جانشین ارسطو) برای یک گیاه خاردار که هویت آن مشخص نیست استفاده شده است.
جدا از تفاوتهای ظاهری و اندازه، همه کاکتوس ها دارای آئروئل (Areole) هستند، ساختاری منحصر به فرد برای خانواده کاکتوس که آن را از سایر ساکولنت ها متمایز کرده است. آئروئل ها از نظر گیاهشناسی به برآمدگیهای کوچک به رنگ تیره تا روشن در روی کاکتوسها گفته میشود که مسئول رشد تیغها هستند (شکل زیر).
|
امروزه کاکتوسهای از جنبه های متعددی مورد توجه دانشمندان و علاقه مندان قرار گرفته است. ویژگی آئرودینامیکی به ویژه در کاکتوس های سلیندریک غول پیکر مسئله ای است که توجه پژوهشگران حوزه معماری را به این گیاهان جذب کرده است. به طور مثال در مطالعهای دانشمندان به بررسی این ویژگی در کاکتوس کارنژیا ژیگانتا (Carnegiea gigantea) پرداختند. این گیاه با ارتفاع بیش از ۴ متر همانند سیلندرهای بلندی در مناظر بیابانی دیده میشوند. علاوه بر این ، تقریباً در ۷۰ سال اول زندگی، با وجود رسیدن به ارتفاع متوسط ۲ متر، هیچ شاخه ای ندارد. این هندسه می تواند آن را در برابر ارتعاشات ناشی از گردابه (VIV) بسیار آسیب پذیر کند.
کاکتوس Carnegiea gigantea جوان (سمت چپ) و کاکتوس بالغ (سمت راست). |
با این حال با چنین ارتفاع و ریشههای سطحی، این گیاه به ندرت دچار خسارت ناشی از شکستگی می شود. یکی از دلایل عدم شکستگی، در هندسه ساقه آن میباشد. وجود ۱۵ تا ۳۰ ردیف شیار در اطراف کاکتوس با هزاران تیغ گیاه را در برابر تکانها و تشدیدهای به وجود آمده مقاوم می کند.
تقلید از این ویژگی مهندسی شده طبیعت تحت عنوان بایومیمیکری (Biomimicry) (زیست تقلیدی) می تواند الهام بخش طراحیهای مهندسی و معماری باشد. در مطالعه ای در همین راستا ساخت ساختمانهای بلند به شکل کاکتوس های سلیندری از جنبه های مقاومت، صرفه جویی مصالح و صرفه جویی انرژی توسط Letchford و همکاران در سال ۲۰۱۶ مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه مشخص شد که شکل سیلندریک الهام گرفته شده از کاکتوس Carnegiea gigantea با ۲۴ شیار محیطی سبب کاهش متوسط ۲۰ درصدی نوسان در امتداد برش پایه (کشیدن) و واژگون شدن در مقایسه با سیلندرهای صاف میشود.
برش عرض ساختمان شبیه سازی شده از کاکتوس کارنژیا ژیگانتا در مقابل مدل ساده معمول سلیندریک |
تیغ های کاکتوس ها موضوع دیگری است که پژوهشگران از جنبه های مختلف به مطالعه آن در سالهای اخیر پرداخته اند.
تیغ کاکتوس ها گرچه در نگاه اول ساختارهای یکسانی دارند اما مطالعات جدید نشان داده است که این تیغهای کوچک هر کدام ساختارها و ویژگی های تکاملی متفاوتی دارند.
تفاوت میکروساختارهای تیغ در انواع مختلف کاکتوس |
تیغ کاکتوس ممکن است عملکردهای مختلفی داشته باشد از جمله دفاع از گیاه در برابر شکارچیان، ایجاد سایه و جمع آوری آب از مه. به طور نمونه تیغهای کاکتوس Cylindropuntia fulgida بیشتر برای اهداف تولیدی مثلی استفاده میشود. نوع آرایش تیغها به گونهای است که به بدن موجودات میچسپد. شدت چسپیدن به قدری است که سبب کندن شدن قسمتی از گیاه شده و همین عامل به تکثیر گیاه کمک میکند (شکل زیر).
تیغ ها به عنوان یکی از ساختارهای ظاهری تقریبا در اکثر گروههای زیستی چه جانوران و چه در گیاهان وجود دارند و در نتیجه این فرصت را به دانشمندان میدهند تا درباره همگرایی تکامل در بین گروههایی به ظاهر نامتجانس بیشتر بدانند. پژوهش های اخیر نشان داده است که شباهت زیادی بین تیغ خارپشت کوهی (porcupine quills) و از زیرتیره کاکتوسهای اُپونتیوید (opuntioid) وجود دارد. ساختار سطحی خاردار در تیغ هر دو موجود نشان از همگرایی تکاملی در این موجودات دارد، اینکه شاید اجداد خارپشتها و کاکتوسها یکی باشند!! این نوع تیغ با سطوح خاردار به راحتی در بدن قربانی وارد میشود در حالی که خارج شدنش سخت و درد آور است. این تجربهای هست که شاید علاقهمندان به دنیای شگفت انگیز و متنوع کاکتوس ها آن را تجربه کردهاند، اینکه تیغ برخی کاکتوسها دردناکتر از سایر کاکتوسها است. پژوهشگران معتقد هستند که عملکرد اصلی تیغها در این کاکتوس ها همانند تیغ های خارپشت دفاعی و هدف دور کردن سایر موجودات از گیاه می باشد.
شباهت میکروساختاری بین تیغ کاکتوسهای زیرتیره اپونتیوید با تیغ خارپشت کوهی |
منابع:
Cho, W. K. et al. (۲۰۱۲) ‘Microstructured barbs on the North American porcupine quill enable easy tissue penetration and difficult removal’, Proceedings of the National Academy of Sciences, ۱۰۹(۵۲), pp. 21289–۲۱۲۹۴. doi: 10.1073/pnas.1216441109.
Crofts, S. B. and Anderson, P. S. L. (2018) ‘The influence of cactus spine surface structure on puncture performance and anchoring ability is tuned for ecology’, Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, ۲۸۵(۱۸۹۱). doi: 10.1098/rspb.2018.2280.
Letchford, C. W. et al. (۲۰۱۶) ‘Bio-mimicry inspired tall buildings: The response of cactus-like buildings to wind action at Reynolds Number of 104’, Journal of Wind Engineering and Industrial Aerodynamics. Elsevier, 150, pp. 22–۳۰. doi: 10.1016/j.jweia.2016.01.001.
Levyn, B. and Liu, Y. (2013) ‘The effects of cactus inspired spines on the aerodynamics of a cylinder’, Journal of Fluids and Structures, ۳۹, pp. 335–۳۴۶. doi: 10.1016/j.jfluidstructs.2013.03.006.
https://www.mexicolore.co.uk/aztecs/flora-and-fauna/cactus
مقاله بسیار خوب و نویی بود. متشکر.
سپاس از همراهی تون.