قارچ دُنبلان یا ترافل ها یک گروه پلیفلیک (polyphyletic) از قارچ های خاکزی متعلق به Ascomycota، Basidiomycota و Zygomycota میباشند. دنبلان ها را میتوان به دو گروه کلی تقسیم کرد؛ غدهای و بیابانی. گونه های غدهای غالباً به نام دنبلان های حقیقی (true truffles) از راسته Pezizales و جنسTuber شناخته میشوند. مانندTuber melanosporum ، Tuber estivum ، Tuber borchii و گونه Tuber magnatum که به طور طبیعی در اروپا رشد میکنند و جزء دنبلان های تجاری محسوب میشوند و کاربرد غذایی دارند. در مقابل، رایج ترین گونههای دنبلان های بیابانی شامل Terfezia metaxasi ، Terfezia claveryi ، Terfezia leonis ،Terfezia boudieri و جنس Tirmania spp میباشد. جنسهای Tirmania spp. و Terfezia spp قارچ های میکوریزای اندمیک مناطق نیمه خشک و خشک منطقه مدیترانه هستند و بنابراین به نام “دنبلان بیابانی” شناخته میشوند.
گونه های مختلف دنبلان به ترتیب از چپ به راست Tuber estivum، Tuber magnatum و Tuber borchii |
دنبلان ها به عنوان یک غذای دارویی در چین، یونان و تمدن مصر شناخته شده بودند. در تمدن بین النهرین از این قارچ به عنوان “معجزه طبیعت” یاد شده است. عطر و طعم این قارچ و همچنین ارزش غذایی بالای آن که شامل اسیدهای چرب، کربوهیدراتها ، اسیدهای آمینه، ویتامینها و مواد معدنی میباشد، سبب محبوبیت و تقاضای زیاد آن در بین مردم شده است. ولی به دلیل عرضه کم، این قارچ به عنوان یک غذای لوکس و گران در دنیا شناخته میشود. براساس شواهد موجود از زمانهای بسیار دور این قارچ به عنوان یک دارو برای برای درمان بیماریهای پوستی و چشم، ضعف بدن، استفراغ، انواع زخم ها، سرماخوردگی، بیماریهای تنفسی، آرتروز و روماتیسم و نیز به عنوان یک مقوی قوای جنسی شناخته میشد.
برخی از استفادههای سنتی از قارچ دُنبلان در سراسر جهان |
– اتنوفارماکولوژی (Ethnopharmacology):
براساس شواهد از این قارچ به عنوان غذا و درمان بیماریهای چشم در طول تمدن اسلامی استفاده میشد. ابن سینا پزشک و فیلسوف مشهور در قرن دهم هجری از این قارچ برای درمان انواع اختلالات مانند استفراغ، زخم و ضعف، بهره میبرد. ابن سینا در کتاب معروف “قانون”، عصاره دنبلان بیابانی را برای پاک کردن چشمها و رفع التهابات شایع چشم توصیه کرده است.
در حال حاضر، دنبلان های بیابانی به دلیل مقوی بودن و خواص درمانی به ویژه در درمان تراخم محبوب میباشند. در منطقه خاورمیانه از عصاره دنبلان های بیابانی Terfezia claveryi، Tirmania nivea و T. boudieri برای بیماریهای پوستی و چشم استفاده میشود.
مقایسه مورفولوژی گونه های دنبلان بیابانی Tirmania و Terfezia و نمونهای از هاگها (اسپور)Terfezia boudieri (a) |
یافته های جدید نیز تأثیر ضد باکتریایی گونه های Tirmania و Terfezia به ویژه برای مبارزه با میکروارگانیسم های مؤثر بر بخش های مختلف چشم را نشان میدهد. به عنوان نمونه Janakat و همکاران (۲۰۰۴ ، ۲۰۰۵) به بررسی اثر عصاره T. claveryi در برابر استافیلوکوکوس اورئوس و سودوموناس آئروژینوزا که دو باکتری شایع در عفونتهای چشم میباشند، پرداختند. براساس نتایج این پژوهش، عصاره آبی ۵٪ این قارچ، ۴/۶۶ درصد رشد باکتری اورئوس و ۹/۴۰ درصد باکتری آئروژینوزا را مهار کردند.
توزیع جغرافیایی و مورفولوژی قارچ دُنبلان:
بو و رایحه گونه های مختلف دنبلان نقش اصلی در تنوع زیستی و توزیع جغرافیایی آنها دارد. این بو حیوانات بسیاری را به خود جلب می کند. به طوریکه اسپورها یا هاگ های دنبلان که وسیله ازیاد و بقای این قارچ میباشد در مدفوع برخی از خزندگان و جوندگان یافت شدهاند. دنبلانها دارای توزیع جغرافیایی گسترده بوده و به طور کلی متعلق به دو خانواده Tuberaceae و Terfeziaceae میباشند.
جنس Tuber متعلق به خانواده Tuberaceae دارای ۱۸۰ تا ۲۳۰ گونه میباشد. این جنس در مناطق مدیترانه، جنگلهای معتدل، دشتهای سیلابی و زیستگاههای جنگلهای نیمه گرمسیری گسترش یافتهاند. قسمتهای مختلف قارچ دنبلان شامل، پریدیوم (peridium) که پوست بیرونی قارچ بوده و به عنوان محافظت عمل میکند، گلیبا (gleba) که بخش داخلی و گوشتی آن است و دارای دو بخش آسکوس (ascus) که کیسه اسپور است و خود هاگ (Spore) که داخل کیسه قرار دارد، میباشد (شکل زیر).
قسمتهای مختلف یک قارچ دنبلان و ساختار داخلی آن (شامل کیسه هاگ و هاگها) |
چرخه زندگی قارچ دنبلان
طی سالهای گذشته، عملکرد کلی برداشت دنبلانِ طبیعی به طور چشمگیری کاهش یافته است، در حالی که بازار دنبلان در سراسر جهان رو به رشد و گسترش بوده و همین امر منجر به ظهور پروژه های کلان کشت این قارچ از محبوبترین دنبلان ها، به عنوان مثال، Tuber melanosporum Vittad و Tuber uncinatum Chatin در سراسر جهان شده است.
مشابه چرخه زندگی سایر قارچ های رشته ای که دارای زندگی همزیستی هستند، این قارچ ارتباط میکوریزایی (mycorrhizal) با گیاه میزبان برقرار میکند. جنس Tuber ها به خوبی با ریشههای طیف وسیعی از گیاهان، مانند درخت بلوط، لیمو، صنوبر، فندق، کاج، سدر، توسکا ایتالیایی، راش، درخت غان، ممرز، انگور انگلیسی، یا بوته هایی مانند خار شتر، گل رُز، جنس Cistus و Helianthemum، یک ارتباط اکتومیکوریزایی (Ectomycorrhiza) برقرار میکنند. برخلاف سایر روابط میکروریزایی، مانند آربوسکولار میکوریزا (arbuscular mycorrhiza) یا میکوریزای اریکوئید(ericoid mycorrhiza)، اکتومیکوریزا به دیوارههای سلول میزبان خود نفوذ نمیکنند. در عوض ، آنها یک رابط کاملاً بین سلولی معروف به شبکه هارتیگ (Hartig) تشکیل میدهند، که شامل انشعابات شاخهای به نام هیف (hyphae) است که یک شبکه رشتهای مشبک بین سلول های اپیدرمی و کورتکس ریشه ایجاد میکند (شکل زیر).
نمونه ای از ارتباط اکتومیکوریزایی با ریشه گیاه میزبان |
دنبلان دارای چرخه زندگی رشد پیچیده ای هستند، که شامل سه مرحله است: مرحله اول در اواخر زمستان یا بهار شروع می شود و شامل رشد رویشی میسلیوم حاصل از جوانه زنی اسپورهای هاپلوئید بالغ آسکوکارپ است. مرحله دوم شامل ایجاد ارتباط اکتومیکوریزایی میباشد که در تابستان دنبلان جدید به آرامی شروع به رشد میکند، و مرحله آخر، در ماه نوامبر، قارچ دُنبلان بالغ تشکیل و دوباره کیسه هاگ و هاگ ها برای شروع چرخه زندگی دیگر تشکیل میشود.
چرخه زندگی قارچ دنبلان (سمت چپ) و تصویری از ارتباط اکتومیکوریزایی با ریشه و غده دنبلان ایجاد شده |
منابع:
Bouzadi, M., Grebenc, T., Turunen, O., Kraigher, H., Taib, H., Alafai, A., Sbissi, I., El Haj Assad, M., Bedade, D., Shamekh, S., 2017. Characterization of natural habitats and diversity of Libyan desert truffles. 3 Biotech 7. https://doi.org/10.1007/s13205-017-0949-5
Gajos, M., Hilszczańska, D., 2013. Research on truffles: Scientific journals analysis. Scientific Research and Essays 8, 1837–۱۸۴۷. https://doi.org/10.5897/SRE2013.5620
Kagan-zur, V., Roth-Bejerano, N., Sitrit, Y., Morte, A., 2014. Desert Truffles. Phylogeny, Physiology, Distribution and Domestication 397. https://doi.org/10.1007/978-3-642-40096-4
Khalifa, S.A.M., Farag, M.A., Yosri, N., Sabir, J.S.M., Saeed, A., Al-Mousawi, S.M., Taha, W., Musharraf, S.G., Patel, S., El-Seedi, H.R., 2019. Truffles: From Islamic culture to chemistry, pharmacology, and food trends in recent times. Trends in Food Science & Technology 91, 193–۲۱۸. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2019.07.008
Patel, S., Rauf, A., Khan, H., Khalid, S., Mubarak, M.S., 2017. Potential health benefits of natural products derived from truffles: A review. Trends in Food Science and Technology 70, 1–۸. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2017.09.009