آموزش کاشت و پرورش

نکات فنی در کشت و کار زعفران

زعفران

زعفران یکی از قدیمی ترین گیاهان ادویه ای و دارویی است که همواره مورد توجه مردم بوده است. برخی از پژوهشگران منشأ پیدایش زعفران را ایالت قدیم ماد در ایران می دانند(۲)

گرانبهاترین گیاه زراعی موجود در روی کره زمین است و تنها گیاهی است که واحد خرید و فروش آن به جای تن و کیلوگرم مثقال است. (هر مثقال حدود ۶/۴ گرم می باشد). زعفران ایران علاوه بر اینکه از نظر کمی حدود ۹۰درصد تولید جهانی را تشکیل می دهد از جنبه کیفی نیز بسیار مرغوب می باشد، زعفران جایگاه خاصی در میان محصولات صنعتی و صادراتی ایران دارد و در حال حاضر تنها در استان خراسان سطح زیر کشت آن حدود ۴۷۰۰۰ هکتار و میزان تولید آن۱۴۰ تن می باشد. دراستان فارس شهرستان استهبان با سطح زیر کشت حدود حدود ۳۰۰ هکتار بالاترین سطح زیر کشت را داراست . در شهرستان داراب نیز حدود ۲/۲ هکتار اراضی زیر کشت این گیاه می باشد. زعفران تولیدی در ایران بیشتر درجنوب خراسان است که در این مناطق بارندگی بسیار کم حدود ۱۵۰ میلیمتر و دارای زمینهای فقیر و کم استعداد می باشد.

 مهمترین مزایای کشت زعفران

  • نیاز آبی کم (حدود ۳۵۰۰ متر مکعب( تقریبا یک سوم ذرت)و مناسب جهت تغییر الگوی کشت شهرستان داراب
  • امکان کاشت در قطعات کوچک
  • ارزش افزوده بالا(یک کیلو زعفران معادل حدودی ۶ تن گندم و ۸ تن ذرت می باشد)
  • آسان بودن حمل و نقل
  • خاصیت انبار داری خوب
  • گیاهی است مناسب مناطق محروم و دورافتاده

گیاهشناسی :

 زعفران با نام علمی  Crocus  Sativus از خانواده زنبقیان Iridaceae می باشد.  زعفران گیاهی است دائمی و علفی که در اوایل پاییز گل می دهد. زعفران دارای ساقه زیرزمینی مدور، سخت، گوشتدار و توپری بوده که از پوسته های فیبری قهوه ای رنگی پوشیده شده که کشاورزان به آن اصطلاحا پیاز می گویند. ولی از نظر گیاه شناسی به آن بنه یا کرم می گویند. تعداد گلهای هر بنه ۱تا۴ عدد بوده و در اوایل آبان تا آذر ماه رشد می نمایند.

شرایط محیطی

گیاهی است نیمه گرمسیری در نقاطی که زمستان ملایم و تابستان گرم و خشک دارند رشد می کند تا ۲۵ درجه زیر صفر متحمل است تغییرات دما مهمترین عامل در تنظیم گلدهی زعفران باشد(۹).. حد اکثر دمای این گیاه ۴۰-۳۵ درجه سانتی گراد و  ارتفاع ۱۳۰۰تا۲۳۰۰ متر از سطح دریا می باشد، ولی شواهد موجب می شود که درمناطق با ارتفاع کمتر از ۲۰۰۰ متر وضعیت گلدهی بهتری دارد .لازم به ذکر ست که اغازه های گلدهی اولیه درزعفران در اوایل بهار یا اواسط تابستان بسته به موقعیت جغرافیایی رخ می دهد.که به دمای ۲۳ تا ۲۷ درجه سانتیگراد لازم می باشد.

خاک

مناسب بهترین بافت خاک متوسط با ظرفیت نگهداری رطوبت خوب ( مقدار رس در حدود ۳ برابر شن) باشد. زعفران در زمین هایی که دارای قلوه سنگ یا علف های هرز یا مواد آلی پوسیده نشده باشد محصول خوبی نمی دهد. هر اندازه خاک زمین حاصل خیز و از نظر مواد آلی و ترکیبات معدنی مورد نیاز گیاه زعفران قوی و غنی باشد، در عملکرد میزان محصول و نیز درجه کیفیت و مرغوبیت زعفران موثر خواهد افتاد. زمین های با رطوبت دائمی زیاد، اراضی با خاک‌های شور، خاک های با قابلیت نفوذ کم، و  خاک های شنی رسی با نفوذ بسیار  که به سبب زیاد بودن ماسه، ظرفیت نگه داری رطوبت را ندارند و زمین های دارای مواد آلی تجزیه نشده برای زعفران کاری مناسب نیست چرا که موجب ضایع شدن پیاز و مزرعه و سرمایه می شود.

انتخاب پیاز و زمان کاشت زعفران

در حال حاضر پیازهای زعفران در غالب مناطق استان فارس از اوایل شهریور ماه تا اواسط مهر ماه کشت می گردد. و با توجه به اینکه دوره خواب واقعی بنه زعفران از اواسط اردیبهشت ماه تا اواسط تیر ماه می باشد و همچنین بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده در مرکز تحقیقات خراسان رضوی، بهترین تاریخ کشت بنه زعفران در خرداد ماه توصیه می شود، زیرا باعث افزایش عملکرد زعفران در سال اول می گردد.

از کشت بنه در ماه های بسیار گرم سال اواخر تیرماه و اوایل مردادماه جدا خودداری نمائید زیرا در این مواقع هوا و زمین بسیار گرم است و باعث از بین رفتن رطوبت بنه ها و صدمه به آنها می گردد. در تحقیقات انجام شده بهترین پیازها، پیازهایی با اندازه بیشتر از ۸ گرم بوده و عمق کاشت ۲۵-۲۰  سانتی متر و فواصل ۱۰-۷ روی ردیفها و ۲۰-۲۵ سانتی متر بین ردیفها که معدال ۵۰ پیاز در متر مربع و حدود ۵ تن پیاز در هکتار   می باشد. البته بسته به اندازه پیاز و فواصل کشت ۱۰-۳ تن پیاز مصرف می شود. قبل از کاشت پیازها با سموم قارچ کش از قبیل سرزان، کاپتان و غیره (با نظر کارشناس حفظ نباتات) به نسبت ۵۰۰ – ۳۰۰ گرم سم برای یکصد کیلو پیاز بر علیه بیماریهای قارچی ضد عفونی شوند.

آبیاری:

رعایت زمان مناسب آبیاری اول بسیار مهم است و نباید  در آبیاری اول تاخیر نمود. (۵) بسته به منطقه آبیاری مزرعه زعفران از اواسط مهر تا  اواسط آبانماه شروع می شود. در شهرستان داراب بر اساس تجربه بهترین زمان آبیاری از نیمه دوم آبان ماه       می باشد. حدود ۲۰-۱۵روز بعد از آبیاری گلدهی شروع می شود (۶)بعد از اتمام گلدهی نسبت به مصرف صد کیلو گرم کود اوره در هکتار اقدام و آبیاری دوم انجام می شود بعد ۲۵-۱۵روز بعد ابیاری تکمیلی یعنی آب سوم در صورت عدم بارندگی  صورت می گیرد. آب آخر که در بزرگ شدن اندازه پیازها اهمیت دارد وبه زرد اب معروف است از اواسط اسفند تا اوایل بهار بسته به منطقه با شروع زرد شدن برگها صورت می گیرد. برخی تحقیقات در خراسان رضوی نشان داده که آبیاری ۲۰ مرداد نیز افزایش عملکرد موثری بهمراه دارد (۷) زیرا اندامهای زایشی در این ماه تکوین و تمایز می نمایند(در صورت نبود افت کنه در مزرعه)

کوددهی:

بهتر است قبل از اقدام به کود دهی آزمون خاک و آب انجام شود.  مطالعات نشان داده است که مصرف کود حیوانی، باعث درشتی و افزایش راندمان گل خواهد شد. در مناطق کشت زعفران کشاورزان عمدتا از کود دامی اسبی در سال اول قبل از کاشت حدود ۸۰-۴۰۰ تن و در سالهای بعد حدود ۱۵ تن در هکتار استفاده می کنند.(۱) علاوه بر کود دامی پوسیده حدود ۲۰۰ کیلو گرم فسفات و پتاس (بسته نتایج آزمون خاک) نیز قبل از کاشت مصرف شود. از سال دوم به بعد دوکیسه کود اوره در حین آبیاری دوم مصرف شود. محلو لپاشی مزارع زعفران در دو نوبت اواسط بهمن ماه و اسفند ماه (در دمای ۱۵ درجه یک روز کاملا آفتابی) و با اطمینان عدم بارندگی تا ۸ ساعت بعد صورت می یگرد کود اوره ۷ در هزار و کودهای کامل موجود در بازار (با توصیه کارشناس)

برای جلو گیری از سله بندی خاک و مخلوط کود دامی با خاک بهتر است قبل از آبیاری اول نسبت به شخم سطحی خاک (به عمق ۱۰ سانتی متر) اقدام شود البته در خراسان عملیات شخم بعد از آبیاری اول زمان گاورو شدن زمین صورت می گیرد باید مواظب بود به پیازها آسیب نرسد.

وجین علف هرز ومبارزه با آفات وامراض:

علف های هرز سبب کاهش محصول و مزاحم برداشت بوده و میزبان تعدادی از عوامل بیماری و آفت می باشند بایستی بعد از برداشت گل ها به روش مکانیکی و بسته به نوع علف هرز با نظر کارشناس به روش شیمایی انجام شود. از آفات مهم جوندگان (صورت مشاهده آثار آن از طعمع مسموم طبق توصیه کارشناس مربوطه)  آفاتی  مثل لارو پیاز خوار بوده که بایستی شناسایی و با نظر کارشناس حفظ نباتات به موقع مبارزه نمود.

برداشت گل:

بعد از اولین آبیاری بفاصله دوهفته بسته به دمای منطقه گل ها ظاهر می شوند. در هوای گرم گل ها دیر تر و در هوای سرد زودتر ظاهر می شوند

برداشت فقط با دست و صبح زود قبل از باز شدم غنچه ها انجام شود. گلها در سبد تمیز جمع ْآوری شوند و بمحض برداشت نسبت به جدا سازی اقدام گردد مدت نگهداری گل نباید از ده ساعت تجاوز کند بعد از اینکه حدود ۲۰۰-۱۵۰ گرم کلاله تر برداشت شد نسبت به خشک کردن اقدام شود هر چه سرعت خشک کردن بیشتر باشد کیفیت زعفران بالاتر خواهد بود.

از هر هکتار مزرعه زعفران بطور متوسط سالانه ۵ کیلوگرم زعفران خشک بدست می آید.  برداشت زعفران شامل چیدن گل و جدا کردن کلاله از سایرقسمتهای گل می باشد. عمر گلها ۳-۴ روز می باشد و اگر به موقع برداشت نشود از بین می روند. و اگرگلها مدت زیادی در معرض هوای گرم، باد و نور خورشید قرار گیرد کیفیت رنگ و عطر آن کمترشده و از مرغوبیت زعفران کاسته می گردد. بنابراین زمان برداشت گلها بسیار مهم می باشد.

دوره گل دهی مزرعه زعفران معمولا ۲۵-۱۵روز می باشد. برداشت در صبح زود و قبل از طلوع آفتاب و گاهی عصرها انجام می گردد. عملکرد زعفران در اولین سال گل دهی ناچیز به تدریج در سالهای بعد افزایش می یابد که در ایران در سالهای چهارم و پنجم بیشترین عملکرد را نشان می دهد.

برداشت زعفران

عملیات به زراعی زعفران:

۱ – زمین انتخاب شده برای کاشت زعفران باید حاصلخیز بوده و غنی از مواد غذایی و آلی باشد.
۲ – پیازهای درشت و سالم عاری از هر گونه بیماری و آلودگی برای کشت مزرعه انتخاب شود.
۳ – ردیف کاری به جای کپه کاری نتیجه بهتری داده، و باعث سهولت وجین علفهای هرز، برداشت و عملیات ماشینی می شود.

۴ – در عمق کاشت پیازها دقت شود که در مناطق سردسیر    ۲۰ – ۱۵ سانتیمتر و در مناطق معتدل ۱۵ – ۱۰ سانتیمتر کمتر نباشد.
۷ – حتی الامکان در موقع خواب تابستانه با علف های هرز مبارزه شود. با توجه به خواب پیاز می توان از روش شیمیایی برای مبارزه استفاده نمود.
۸ – چون هرساله پیازها به سطح خاک نزدیک می شوند افزودن لایه ای معادل ۳-۲ سانتی متر از کود و خاک و خاکستر سبب حفاظت بیشتر پیازها از تنش های محیطی شده و در عین حال مواد مغذی بیشتری به گیاه می رسد.
۹ – پس از آبیاری سله شکنی زمین ضرورت کامل دارد تا گلها به آسانی بتوانند از خاک بیرون آیند منتهی باید دقت کرد که عمق سله شکنی طوری نباشد که به پیازهای زعفران آسیب برسد.
۱۱ – مبارزه با جوندگان بخصوص انواع موش از اهمیت زیادی برخوردار است هرگونه سهل انگاری در این خصوص باعث از بین رفتن محصول و استقرار موشها در زمین می گردد.

بسته بندی و نگهداری زعفران

جهت حفظ ویژگی های زعفران( رنگ، طعم، عطر آن) بررسی های انجام شده در خصوص جنس ظروف بسته بندی به ترتیب بهتر است شیشه ای تیره، ظروف شیشه ای روشن پلی اتیلن ها و در دمای زیر ۴ درجه و در رطوبت نسبی کمتر از ۱۰درصد نگهداری می گردد.

استفاده از بنه،گلبرگها و برگهای زعفران

گلبرگ های بنفش رنگ که حاوی ماده ی آنتوسیانین است، پس از استحصال می تواند جایگزین رنگهای قرمز سنتزی و شیمیایی باشد. در عرف، روستاییان گلبرگ ها را خشک نموده و به همراه حنا خضاب می کنند. برگ های زعفران دارای ماده  غذایی جهت تغذیه دام می باشد. و ارزش غذایی آن بیش از کاه غلات و کمتر از یونجه می باشد.

بیرون آوردن بنه(پیاز) زعفران از زمین: پس از گذشت ۷-۶ سال از عمر مزرعه زعفران نسبت به خارج نمودن پیازها برای کاشت مجدد در مناطق دیگر اقدام می شود که هر هکتار حدود ۵۰-۴۵ تن (حدود ۵ برابر میزان کشت شده)پیاز تولید می کند و در آمد بسیار خوبی برای زارعین دارد. برای خارج نمودن پیازها یا مستقیما از زمین خشک خارج کرده که به آن (خشکه کن) می گویند. یا مزرعه راآبیاری نموده و سپس توسط کلنگ، بیل، یا هر وسیله مکانیکی دیگر از جمله گاو آهن سبک و یا غده کن سبب زمینی، بنه ها را از زمین بیرون آورده که به آن (ترکن) می گویند.بنه های زعفران را می توان برای مدت چند روز تا چند ماه در محل انبارهای سرد و خشک که حرارت آن بین ۵-۳ درجه سانتی گراد و به دور از گزند آسیب موش و حشرات باشد و به ارتفاع ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر از سطح زمین، به صورت پخش شده، که هوا در بین بنه ها در جریان باشد، نگهداری نمود.

خشک کردن زعفران
 روش سنتی:
پس از جدا کردن کلاله و خامه از گل، زعفرانها را به صورت ردیفی بر روی پاچه و کاغذ پهن کرده و در اتاقکی در سایه قرارمی دهند تا خشک شوند. معایب این شیوه دراین است که زمان خشک کردن بسیلر طولانی است و میکروارگانیسمها براحتی می توانند در آن رشد و تکثیر نمایند.
 روش اسپانیایی:
در این روش کلاله و خامه جداشده را در الک هایی با قطر ۳۰ سانتیمتر که دارای توری از جنس ابریشم است ریخته و به ضخامت کم در حدود ۲ تا ۳ سانتیمتر پهن نموده و با استفاده از منبع حرارتی ( هیتر ) بطور دقیق و یکنواخت خشک می نمایند. زمان خشکانیدن بسیار کوتاه و امکان آلودگی و رشد میکرارگانیسمها بسیار کم می باشد

میزان و عملکرد محصول :

بررسی روی زعفران نشان می دهد که متوسط کیلو گرم گل زعفران شامل ۱۹۰۰تا۲۱۰۰ عدد گل و از هر کیلو گرم گل ۳۹/۴۷ گرم کلاله تازه و ۴۸/۹ گرم کلاله خشک بدست می آید . همچنین ۹۳/۲۸ گرم خامه خشک و۲۶/۳ گرم خامه تر تولید می شود . نسبت کلاله خشک به خامه خشک حدود ۳ برا بر است واز ۱۷۰۰۰۰ گل که معادل ۵/۷۸ کیلو گل است یک کیلو گرم زعفران بدست می آید بسته به مدیریت مزرعه و رعایت شرایط گفته شده عملکرد مزرعه زعفران از ۳-۵ کیلو متغیر است هر چند پتانسیل عملکرد مزارع تا ۱۲ کیلو گرم در هکتار (تقزیبا ۲۶۰۸ مثقال) می باشد.